Forward from: Ko’rinmas Qo’l
Aholi sonining o’sishi iqtisodiyot uchun yomonmi?
Mening nazarimda eng ommalashgan xato iqtisodiy tushuncha - bu aholi sonining ko’payishi iqtisodiy farovonlikka salbiy ta’sir ko’rsatishi haqidagi g’oya. Men tanigan bazi dunyoqarashi keng insonlar ham O’zbekiston aholisining o’sish suratlari balandligiga go’yo bizning iqtisodiy rivojlanishimiz uchun bir to’siq bo’la oladiganday qarashadi.
Bu yangi gap emas. Aslida, ushbu go’yani birinchi bo’lib 18-asr ingliz iqtisodchisi Tomas Maltus oldinga surgan. Uning nazariyasiga binoan, iqtisodiy o’sish bolalar tug’ilish suratini oshiradi. Lekin, resurslar, shu jumladan yer, chegaralanganligi sababli, har bir qo’shimcha ishchi avvalgisiga qaraganda qishloq xo’jaligi mahsulotiga kamroq hissa qo’shadi.
Masalan, aytaylik, sizda 1 gektar yeringiz bor, va siz bir o’zingiz shu yerda ishlab kartoshka ekasiz. Bir mavsumda siz 100kg kartoshka yetishtira olasiz. Keyingi yil do’stingizni chaqirib birga ishlasalaringiz, yerning hosil hajmini 150kg gacha chiqara olasizlar. Chunki ikki odam ko’proq ish qila oladi. Lekin yerning maydoni kattalashmaganligi sababli sizning do’stingiz faqat 50kg ko’proq chiqarishda yordam bera oladi. Endi uchinchi odamni shu yerga jalb etsangiz, kartoshka hosilining hajmini 175kg gacha ko’paytira olasiz. Shunda, birinchi ishchining marjinal unumdorligi 100kg, ikkinchisining - 50kg, va uchinchising - 25kg kartoshkaga teng. Aynan shu bog’liqlik butun iqtisodiyot miqyosida ham ishlaydi deb hisoblagan Tomas Maltus. Va shuning uchun uning nazariyasiga binoan, aholining o’sish suratlari iqtisodiyot o’sish suratlaridan har doim baland bo’lib, qashshoqlikka va oxir-oqibat odamlarning ochlikdan ommaviy o’limlariga olib keladi (birinchi grafik).
Maltus ushbu nazariyani chop etganida yer yuzida 1.5 milliard inson yashagan va ularning 60% qashshoq bo’lishgan. Hozirgi kunga kelib, dunyoda 8 milliarddan ko’proq odam yashaydi, va ularning atigi 10% o’ta kambag’al. Bu degani, Maltusning nazariyasi mutlaqo noto’g’ri.
Nimaga? Maltusning pasayadigan marjinal ishchi unumdorligi modeli (diminishing marginal labor productivity) texnologiyalardagi innovatsiyani inobatga olmagan. Aslida, mamlakatlarni boy qiladigan asosiy narsa - bu ularning resurslari emas, balki yangi texnologiyalari va know-how. Har bir qo’shimcha ishchining unumdorligi pasaymaydi agar yangi va yangi texnologiyalar paydo bo’lib iqtisodiyotga tatbiq qilinishni davom etsa.
Endogen o’sish nazariyasi aynan shu g’oyaga qurilgan. Bu nazariyaga binoan, aholining soni qanchalik ko’p bo’lsa, shunchalik ko’proq innovatsion g’oyalar va ixtirolar paydo bo’ladi. Bu degani esa, iqtisodiy o’sish suratlari jadallashib boraveradi (ikkinchi grafik).
Eng qizig’i, boshqa resurslardan farqli ravishda, texnologiya pasayadigan marjinal unumdorlik qonuniga bo’y sunmaydi. Misol uchun: internet. Uni qancha ko’p odam ishlatmasin, har bir qo’shimcha ishlatuvchining unumdorligi pasayib bormaydi. Aksincha, ko’proq odam internetga ulana olishligi uning har bir ishlatuvchisiga naf olib keladi, chunki bu tizim effektini (network effects) kuchaytiradi.
Shu sababli ham bizga yangi g’oyalarni aholi boshiga ko’rsatkichi emas, balki absolyut soni qiziq. Innovatsiyon g’oyalar va ixtirolar Vatikandan ko’ra Xitoy va Hindostonda paydo bo’lishining ehtimolligi balandroq. Shunda kattaroq sonli aholiga ega bo’lgan mamlakatlar ko’proq innovatsiya qila olishlari ularning kuchli tarafiga aylanadi.
O’zbekistonning kelajakdagi iqtisodiy farovonligi uning aholi sonining pasayishiga emas, balki jadal ravishda o’sishiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq.
Mening nazarimda eng ommalashgan xato iqtisodiy tushuncha - bu aholi sonining ko’payishi iqtisodiy farovonlikka salbiy ta’sir ko’rsatishi haqidagi g’oya. Men tanigan bazi dunyoqarashi keng insonlar ham O’zbekiston aholisining o’sish suratlari balandligiga go’yo bizning iqtisodiy rivojlanishimiz uchun bir to’siq bo’la oladiganday qarashadi.
Bu yangi gap emas. Aslida, ushbu go’yani birinchi bo’lib 18-asr ingliz iqtisodchisi Tomas Maltus oldinga surgan. Uning nazariyasiga binoan, iqtisodiy o’sish bolalar tug’ilish suratini oshiradi. Lekin, resurslar, shu jumladan yer, chegaralanganligi sababli, har bir qo’shimcha ishchi avvalgisiga qaraganda qishloq xo’jaligi mahsulotiga kamroq hissa qo’shadi.
Masalan, aytaylik, sizda 1 gektar yeringiz bor, va siz bir o’zingiz shu yerda ishlab kartoshka ekasiz. Bir mavsumda siz 100kg kartoshka yetishtira olasiz. Keyingi yil do’stingizni chaqirib birga ishlasalaringiz, yerning hosil hajmini 150kg gacha chiqara olasizlar. Chunki ikki odam ko’proq ish qila oladi. Lekin yerning maydoni kattalashmaganligi sababli sizning do’stingiz faqat 50kg ko’proq chiqarishda yordam bera oladi. Endi uchinchi odamni shu yerga jalb etsangiz, kartoshka hosilining hajmini 175kg gacha ko’paytira olasiz. Shunda, birinchi ishchining marjinal unumdorligi 100kg, ikkinchisining - 50kg, va uchinchising - 25kg kartoshkaga teng. Aynan shu bog’liqlik butun iqtisodiyot miqyosida ham ishlaydi deb hisoblagan Tomas Maltus. Va shuning uchun uning nazariyasiga binoan, aholining o’sish suratlari iqtisodiyot o’sish suratlaridan har doim baland bo’lib, qashshoqlikka va oxir-oqibat odamlarning ochlikdan ommaviy o’limlariga olib keladi (birinchi grafik).
Maltus ushbu nazariyani chop etganida yer yuzida 1.5 milliard inson yashagan va ularning 60% qashshoq bo’lishgan. Hozirgi kunga kelib, dunyoda 8 milliarddan ko’proq odam yashaydi, va ularning atigi 10% o’ta kambag’al. Bu degani, Maltusning nazariyasi mutlaqo noto’g’ri.
Nimaga? Maltusning pasayadigan marjinal ishchi unumdorligi modeli (diminishing marginal labor productivity) texnologiyalardagi innovatsiyani inobatga olmagan. Aslida, mamlakatlarni boy qiladigan asosiy narsa - bu ularning resurslari emas, balki yangi texnologiyalari va know-how. Har bir qo’shimcha ishchining unumdorligi pasaymaydi agar yangi va yangi texnologiyalar paydo bo’lib iqtisodiyotga tatbiq qilinishni davom etsa.
Endogen o’sish nazariyasi aynan shu g’oyaga qurilgan. Bu nazariyaga binoan, aholining soni qanchalik ko’p bo’lsa, shunchalik ko’proq innovatsion g’oyalar va ixtirolar paydo bo’ladi. Bu degani esa, iqtisodiy o’sish suratlari jadallashib boraveradi (ikkinchi grafik).
Eng qizig’i, boshqa resurslardan farqli ravishda, texnologiya pasayadigan marjinal unumdorlik qonuniga bo’y sunmaydi. Misol uchun: internet. Uni qancha ko’p odam ishlatmasin, har bir qo’shimcha ishlatuvchining unumdorligi pasayib bormaydi. Aksincha, ko’proq odam internetga ulana olishligi uning har bir ishlatuvchisiga naf olib keladi, chunki bu tizim effektini (network effects) kuchaytiradi.
Shu sababli ham bizga yangi g’oyalarni aholi boshiga ko’rsatkichi emas, balki absolyut soni qiziq. Innovatsiyon g’oyalar va ixtirolar Vatikandan ko’ra Xitoy va Hindostonda paydo bo’lishining ehtimolligi balandroq. Shunda kattaroq sonli aholiga ega bo’lgan mamlakatlar ko’proq innovatsiya qila olishlari ularning kuchli tarafiga aylanadi.
O’zbekistonning kelajakdagi iqtisodiy farovonligi uning aholi sonining pasayishiga emas, balki jadal ravishda o’sishiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq.