TARIXIY++ manbalar""

#Ироқ_Усмонийлар_империяси_таркибида

Ироқ турк-эрон истилочилик интилишларининг муҳим объектларидан саналарди. Форс қўлтиғига чиқишнинг қулай йўлларида жойлашган, Гарб билан Шарқни боғловчи жаҳон савдо йўлининг муҳим қисми ҳисобланган Ироқ азалдан босқинчиларни ўзига жалб қилиб келган.
1467 йилдан XVI аср бошларигача Ироқ Оқ қуюнлилар давлати таркибига кирган. 1508 йили Сафавийлар Оқ қуюнлилар давлати таркибига кирувчи ерларни забт этиб, улар ҳукмронлигига хотима ясади.
Сафавийлар Ироқдаги мусулмон суннийларга ва христианларга нисбатан ўта қаттиқўллик муносабатида бўлди, уларнинг муқаддас жойлари вайрон қилиниб, уламолар, сўфийлар ва христиан руҳонийлари қувғин қилинди.
Сафавийларнинг маҳаллий аҳолини диний ва этник камситиш сиёсати аҳоли ўртасида ҳаққоний норозиликка олиб келди. 1514 йили баъзи курд қабилалари Усмонийлар ҳомийлигига ўтдилар ва ўзларинининг автоном ҳуқуқларини сақлаб қолдилар. 1515 йили Шимолий Месопотамияда Сафавийларга қарши кўзғолон кўтарилиб, унда курдлар билан бир қаторда оссуриялик христианлар ҳам фаол иштирок этишди. Қўзғолончилар қизилбошлардан қатор шаҳарларни озод қилдилар, лекин кучлар тенг эмаслиги сабабли султон Салим I га ёрдам ва ҳомийлик сўраб мурожаат қилдилар. 1516 йили Порта Юқори Месопотамияни ҳомийликка олганлигини эълон қилди. Қўзғолончилар ғалабасидан сўнг бутун Шимолий Месопотамия Усмонийлар қўл остига ўтди. 1529 йили қўзғолончилар Бағдодни эгаллашди.
1533 йили султон Сулаймон Қонунчи (1520-1566) Сафавийларга қарши юриш бошлаб, 140 минг кишилик қўшин жўнатди. Ироқда аҳоли Сулаймон армиясини халоскор сифатида қарши олди. 1534 йил ёзида турклар Сафавийлар пойтахти Табриз шаҳрини эгаллади. Мамлакатда диний бағрикенглик тикланди. Шу йили Бағдод ва Мосул эйалетлари ташкил қилинди. Тез орада Ироқнинг қолган қисми ҳам Усмонийларга тобеликни тан олди. 1546 йили Жанубий Ироқ пойтахти Басра бўлган Усмоний эйалетига айлантирилди. Бу билан Усмонийлар империяси португалияликлар экспансиясига қарши туриш ва Басра божхонасидан яхшигина фойда олиш имкониятига эга бўлдилар.
Порта ҳокимияти Арабистон ярим оролининг шарқий қисмига ҳам жорий қилиниб, бу ерда ал-Хос эйалети ташкил қилинди.
Сафавийлар Усмонийларга қарши курашда португалияликлар ёрдамига таянди, лекин 1548-1549 ва 1554-1555 йиллари бўлиб ўтган турк-форс урушлари Усмонийлар фойдасига ҳал бўлди. Сафавийлар ўзларининг даъволаридан воз кечиб, 1555 йил май ойида имзоланган Амасия сулҳига биноан Ироқнинг Усмонийлар империяси таркибига кирганлигини тан олишга мажбур бўлдилар. Умуман Усмонийлар билан Сафавийлар ўртасида бир асрдан кўпроқ давом этган кураш 1638 йили Усмонийларнинг ғалабаси билан якунланди.
Ироқ Усмонийлар империяси таркибига кириши билан унда қуйидаги эйалетлар ташкил қилинди. Бағдод, Басра, Мосул,
Шаҳризор. Эйалетларнинг ҳуқуқий ҳолати, уларни бошқариш тизими, ички тузилиши, ҳуқуқ ва мажбуриятлари махсус қонун билан ўрнатилди. Эйалетлар санжакларга бўлинди. Ироқ эйалетларининг маъмурий-ҳуқуқий даражаси турлича бўлиб, бу Усмонийлар томонидан ўрнатилган эди.
Басра ва Шарқий Арабистон эйалетлари маълум автономияга эга бўлса-да, уларда султон кўшинлари жойлаштирилган. Бу эйалетлардан олинадиган йиллик даромад тўғридан-тўғри султон хазинасига тушарди.
Усмонийларнинг бошқарув тизими тарихан бир-бирига яқин ҳудудларнинг сиёсий бирлашувига йўл қўймасди ва айни пайтда ҳар бирининг алоҳида-алоҳида бўлиб марказий ҳокимиятга бўйсинишини таъминларди.
Турклар Ироқда ўз ҳокимиятини ўрнатар эканлар, аввало асрлар давомида шаклланган этно-конфессионал ҳолатни ҳисобга олганлар. Ироқ аҳолиси ҳам этник, ҳам диний нуқтаи-назардан жуда хилма-хил эди. Бу ерда араблар, курдлар, форслар, турклар, оссурияликлар, яҳудийлар ва арманлар асрлар давомида қўшни яшашган, ҳамкорлик қилишган, дўстлашган, баъзан жанжал ҳам қилишган. Улар диний жиҳатдан мусулмон сунналарга, мусулмон шиаларга, христианларга, яҳудийларга, иезидларга ва бошқа бир қанча дин ва мазҳабларга бўлинишган.

Давоми бор...https://t.me/manbalari

Xulosa o‘rnida
Omonullaxon, shubhasiz, Afg‘oniston tarixidagi eng mashhur shaxslardan biri. Uning amalga oshirgan islohotlari tahsinga sazovor. Ammo uning bu islohotlarni jamiyatning kayfiyatini o‘rganmasdan turib amalga oshirishga urinishi, bu borada radikal yo‘llardan borgani islohotlarning oxiriga yetmasdan, o‘zining esa taxtdan ag‘darilishiga olib keldi. Uning islohotchilik harakatlarini Afg‘onistonning so‘nggi monarxi Muhammad Zohirshoh ham davom ettirdi.
https://t.me/manbalari

Chunki ularda bo‘lgan soliq imtiyozlari tugatilgan va harbiy xizmat joriy etilgan edi. Dehqonlar ham yuqori darajadagi soliqlar belgilanishi ortidan islohotlardan norozi bo‘lishdi. Ana shunday noroziliklar oshib borayotgan bir paytda mamlakatning tojik millatiga mansub aholisi orasidan Bachai Saqo isyon ko‘taradi va 1929-yil yanvar oyida Kobulni egallab, o‘zini Habibulloh Kalakoniy ismi bilan amir deb e’lon qiladi. 14-yanvar kuni Omonulla ukasi Inoyatullo foydasiga taxtdan voz kechadi, ammo uch kundan so‘ng Bachai Saqo hukumatni egallaydi. Sovet armiyasi ko‘magiga qaramay, Omonullaxon mamlakatni tark etadi va Shveysariyada yashaydi. 1960-yilda Syurix shahrida vafot etadi. U Jaloloboddagi otasining maqbarasiga dafn etiladi.
https://t.me/manbalari

Taxtdan ag‘darilishi va muhojirlikning boshlanishi, vafoti


1928-yilning avgust oyida Omonullaxon yuqorida esga olgan islohotlarni Loya Jirg‘a – mamlakat vakillar kengashi tomonidan tasdiqlanishiga erishadi. Ammo bu islohotlarga qarshilar ham yo‘q emas edi. Bular, asosan, an’anaviy diniy jamiyat tarafdorlari bo‘lgan ruhoniy qatlam edi, chunki bir qator sud va qozilik ishlari dunyoviy hukumat va sud tizimlari o‘tkazildi va ayollarning diniy e’tiqodi talabi bo‘lgan paranjilar taqiqlandi. Politsiya xohlagan uyga kirib ayollarning paranjisini yechib olishi mumkin edi. Islohotga qarshi bo‘lgan navbatdagi toifa Hazarajat va Xost tumanlaridagi qabilalar edi.https://t.me/manbalari

Oqibatda SSSRning Afg‘onistonda amalga oshirgan bu harbiy ekspeditsiyasi mag‘lubiyat bilan yakunlandi. Bunga esa afg‘on xalqining sovet armiyasiga bo‘lgan nafrati va ularning hamkorlarining ishonchsizligi edi. Shunday vaziyatda Omonullaxon kurashdan voz kechib, hozirgi Pokiston — o‘sha paytdagi Britaniya Hindistoniga qochib ketadi va u yerdan Italiyaga, keyin esa Shveysariyaga ketadi. 1929-yilning 28-may kuni Primakov o‘rniga qoldirilgan Ali Afzalxon – Aleksandr Cherepanov zudlik bilan askarlarni SSSR hududiga qaytarish haqida buyruq oladi. Askarlar kelgan yo‘llari bilan orqaga, Termizga qaytib ketadi. Primakov esa 1937-yilgi “Tuxachev ishi” bo‘yicha otib tashlanadi.

Stalin uzoq o‘ylashlardan keyin 1929-yil mart oyida yordam berishga qaror qildi. Dastlab gap SSSR hududiga qochib o‘tgan Omonullaxon tarafdorlarini tayyorlash haqida borgan bo‘lsa, keyinchalik armiya kiritishga qaror qilindi. Qizil armiya qo‘shinlariga Afg‘onistondagi harbiy attashe Vitaliy Primakov qo‘mondonlik qildi. Ularga mamlakat shimoliga kirib, Kobulga qarab yurishga buyruq berildi. Ular shimoldagi xalq ularni iliq kutib olishiga ishondi. Barcha tayyorgarlik ishlari maxfiy tarzda olib borildi. Primakovga turkcha Rog‘ib Bey ismi berildi. Barcha askarlar afg‘oncha kiyim bosh va afg‘oncha ismlar bilan ta’minlandi. 1929-yil 15-aprel kuni Amudaryodan o‘tish boshlandi. Havodan narigi qirg‘oqdagi afg‘on chegara punktlariga zarbalar berildi. Mahalliy hokimiyat SSSR vakolatxonasiga nota yubordi, vakolatxona esa buni tan olmadi. Operatsiya maxfiy bo‘lganligidan ular bu haqda bilmas edi.

Uning elchilari Moskvaga SSSRdan harbiy yordam so‘rashga boradi. Uning o‘zi ham o‘sha yili SSSRga rasmiy tashrif bilan borgan edi. Afg‘onistonda rasmiy hokimiyatning almashishi o‘zi shundoq ham notinch bo‘lgan SSSRning janubiy hududlarini xavf ostiga qo‘yishi mumkin edi. Chunki Omonullaxon buxorolik mujohidlarning harakatlarini bir muncha tiyib turgan edi, ammo uning o‘rniga kelgan Bachai Saqo – Habibullaxon ularga xayrixoh edi. Chunki Buxoro mujohidlari uchun SSSR kofirlar hukumati,  Bachai Saqo esa diniy tuzum tarafdori edi. Hatto Bachai Saqo Amir Olimxon huzuriga kelib, agar SSSRga qarshi jihod qiladigan bo‘lsa, uning yonida turishini aytadi. Ammo Bachai Saqo hokimiyati uzoqqa bormagani sababli bu ish amalga oshmaydi.

Omonullaxonning Sovet Rossiyasi, keyinchalik esa SSSR bilan munosabatlari mo‘tadil bo‘lgan. Ko‘pincha u SSSR bilan ehtiyotkor tashqi siyosat olib borgan deyishimiz mumkin. Uning Farg‘ona va Buxoro mujohidlariga bergan yordamlari haqida bir qator ma’lumotlar mavjud. Shuningdek, uning Buxoro amiri Olimxonni sovetlarga topshirmaganini ham qayd etish lozim. Ammo shu bilan birga Olimxonning harakatlarini ham cheklab qo‘yib, unga Buxoroda sovet hokimiyatini ag‘darish uchun ko‘tarilgan istiqlolchilar harakatiga yordam berishiga to‘sqinlik ham qilgan. Shularning o‘zi ham uning SSSR bilan bog‘liq tashqi siyosati qanday asosga qurilganini ko‘rsatib turadi.
1921-yilda ikki mamlakat o‘rtasida do‘stlik haqida bitim imzolandi. 1924-yil kuzida Kobulda sovet uchuvchilari paydo bo‘ldi, ularni afg‘on rasmiylari tog‘larda yashiringan mahalliy isyonchilar bilan kurashishga taklif qilishgan edi. Sovet aviatsiyasining yutuqlaridan hayratlangan Omonullaxon SSSRdan mamlakatda harbiy havo kuchlari tuzishda yordam so‘raydi va bu sovetlar tomonidan mamnuniyat bilan qabul qilinadi. SSSR harbiylarining chaqirilishiga esa amirning islohotlariga qarshi bo‘lgan isyonchilarga qarshi kurashish edi. 1928-yilning oxirida isyon kuchayib, Omonulla Qandahorga qochishga majbur bo‘ladi hamda oz sonli tarafdorlari bilan taxt uchun kurashga kirishadi

Bunga javoban Lenin ham Omonullaxonga xat yozadi. Unda quyidagilarni o‘qish mumkin:Afg‘oniston amiri Omonullaxon hazrati oliylariga! Ikki buyuk xalqlar o‘rtasida doimiy diplomatik aloqalar o‘rnatilishi chet ellik yirtqichlarning boshqalarning ozodligi va mulkiga qilingan har qanday tajovuzga qarshi hamkorlik qilish uchun keng imkoniyat yaratadi. Sizdan Moskvada doimiy rasmiy vakilingizni tayinlashingizni so‘raymiz va Kobulga ishchilar va dehqonlar hukumati vakilini yuborishni taklif etamiz, ularning zudlik bilan ruxsat olishlariga hazrati oliylarining rasmiylarga buyruq berishlarini so‘raymiz. V. Lenin. Moskva, 1919-yil 27-may.

Omonullaxon va SSSR – 1929-yildagi SSSR maxfiy ekspeditsiyasi
Inglizlar mag‘lub etilganidan keyin Omonullaxon birinchilardan bo‘lib Sovet Respublikasini tan oldi va Moskvaga tinchlik va do‘stlik shartnomasini imzolash taklifini ilgari surdi. Shu maqsadda u Moskvaga, Lenin nomiga xat yozadi:
Buyuk Rossiya davlati yetakchisi Vladimir Lenin Janobi oliylariga! Sizni men taxtga o‘tirganim va toj kiyganim to‘g‘risida xabardor qilaman. Siz janobi oliylari odamlar tinchligi va farovonligi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishdek sharafli va olijanob vazifani o‘z zimmangizga olganingiz sababidan men sizga birinchilardan bo‘lib afg‘on xalqi nomidan samimiy do‘stlik nomasini yuborishdan mamnunman. Do‘stingiz Omonulloh. Kobul, 1919-yil 7-aprel.

Afg‘oniston amiri quvg‘in qilingan amir Olimxonni hurmat qilar edi va unga Kobuldan 18 kilometr uzoqda Chardex vodiysida joylashgan Qal’a-i Fath qishlog‘ida sharafli qarorgoh berdi. Bu yerga sobiq amir bilan birgalikda uning 200 ga yaqin odamlari joylashdilar. 1921-yil 17-mayda Omonullaxon hatto Said Olimxonning kelishi munosabati bilan katta ziyofat uyushtirdi. Afg‘oniston poytaxtida u Omonullaxonning faxriy asiriga aylandi. U Buxoroning qochoq amiri tufayli Moskvani g‘azablantirmoqchi emas edi. Olimxon 1921-yildan 1944-yilgacha yashagan uy ham qurilgan. Ammo uy kim tomonidan qurilganini aniq bilmayman.