له شبهاتو سره څرنګه برخورد وکړو؟
【۲】
لومړي څپرکی
د شبهې معنا:
فیروزآبادی رَحِمَهُ الله په (القاموس المحیط)(1241/1) کې فرمايلي دي: «والشُّبْهَةُ» : الالتباس.» (يعنې شبهه التباس یو څه پوښل دی)
التباس مصدر دی، نو کله چې وایی التبس علیه الأمر، یعنې: یو امر (کار) پر هغه باندې مشکل او مختلط شو، غیر واضح شو، او جمع د شبهې
شُبُهات او شُبَه کیږی .
د فقهاؤ په نزد د شبهې معنی یوه مشهوره معنا ده؛ مثلاً امام جرجاني رَحِمَهُ الله په التعریفات
(ص/124) کې فرمایی: « الشبهة: هو ما لم یتیقن کونه حراما أو حلالا» .«، یعنی: شبهه هغه څه ده چې حلال والی او حراموالی یې نه وی مشخص شوی.
دا معنی په حدیث کې هم راغلی چې : « إن الحلال بین وإن الحرام بین وبینهما أمور مشتبهات لا یعلمهن کثیر من الناس، فمن اتقى الشبهات فقد استبرأ لدینه وعرضه.» (متفق علیه)
یعنی: حلا او حرام مشخص دي، خو د حلالو او حرامو ترمنځ داسې أمور شته چې ډیری خلک نه پرې پوهیږی، نو هر هغه څوک چې له شبهاتو پرهيز وکړی، دین او آبرو یې ساتلی ده!
✔ امام ابن القیم رحمه الله فرمايلي دي :
«وإنما سمیت الشبهة شبهة الشتباه الحق بالباطل فیها فانها تلبس ثوب الحق على جسم الباطل.»
مفتاح دار السعادة، الناشر: دار الکتب العلمیة، ج 1، ص 141
یعنی : شبهه، د دې لپاره شبهه ونومول شوه چې حق پر باطل باندې مشتبه کیږی، یعنې په بل عبارت سره د حق لباس د باطل پر تن ور آغوندی!
د ابن قیم رَحِمَهُ الله کلام پر دې امر باندې ناظر دی چې غالب شبهات په ظاهره په ښایسته الفاظو سره مطرح کیږی لکه: د« بشر حقوق» دا شی په ظاهره حق دي او درست استدلال هم لری، په داسې حال کې چې له مغالطې څخه ډک دی.
◆ شبهه؛ د هغو افرادو په نزد چې علم او پوهه یې نه وي په هغې موضوع باندې احاطه هم و نلری، پر دوی باندې شبهه پر حق سره کیږی!
نو له شبهې څخه د تأثیر موندلو اساس په هغې موضوع کې د نه احاطې او بی علمی له امله ده.
◆ د شبهاتو او مغالطاتو د طرح کول تاریخ:
مغالطه او د باطلو مسائلو طرح ډیر زیات تاریخی قدمت لری. د بلیګی په توګه په قرآنکريم کې راغلی دي چې شیطان د سجدې نکولو خپل دلیل دارنګه عنوان کړ :﴿ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ ﴾ [الأعراف: 12]
یعنې: زه له هغه( آدم علیه السلام) څخه غوره یم، ځکه چې زه دې له اور څخه پیدا یم او هغه دې له خاورې څخه پیدا کړی !
دا رنګه یو استدلال باطل وی، ځکه چې روښانه خبره ده له اور څخه پیدا کیدل په برتري باندې دلالت نلری او حتی، چې اور پر خاوره باندې برتري نلری؛ بلکې خاوره پرراور باندې غوره او برتري لری چې له اهل علمو څخه ځینو یې پر اور باندې د خاوری برتري ذکر کړې ده.
☜ لنډه دا چې ابلیس دلته مغالطه کړې ده!
✔ دوهم مثال:
فرعون دی چې خپلو خلکو ته یې وويل: « وَنَادٰى فِرْعَوْنُ فِى قَوْمِهِۦ قَالَ يٰقَوْمِ أَلَيْسَ لِى مُلْكُ مِصْرَ وَهٰذِهِ الْأَنْهٰرُ تَجْرِى مِن تَحْتِىٓ ۖ أَفَلَا تُبْصِرُونَ» [سُوۡرَةُ الزّخرُف : 51]
يوه ورځ فرعون د خپل قوم په منځ کښي په لوړ غږ وويل: "اې خلكو! ايا د مصر باچاهي زما نه ده، او دغه ویالې تر ما (زما تر ماڼۍ) لاندي نه بهېږي؟ ايا تاسي نه وينئ؟
نو فرعون پخپله پاچاهی او قدرت یې او دا شان د موسی علیه السلام ضعف او فقر یې د ځان د حقانیت لپاره استدلال وګاڼه! خو مګر آیا قدرت او ثروت د حقانیت معیار دی، چې پر هغه باندې یې استدلال کړی دی؟! دې ته « د ثروت د برتري» مغالطه وایی. چې دلته یې شقی فرعون د هغه مرتکب ګرځيدلي دی.
✔ همدا راز احتجاج په قدر! مثلا د انعام د سورة په 141 آیت کې راغلی دی چې د قریشو مشرکین دا رنګه دلیل! راوړی: که چیرې اللهﷻ نه غوښتلي مونږ شرک نکاوه! پر قدر باندې احتجاج هم یوه سفسطه ده او انسان نشی کولای چې په خپل کفر او معصیت باندې په قدر سره احتجاج وکړی!
دا هغه شبهات دی که یو څوک په قرآن او سيرة کې استقراء ولری، ډیر زیات مثالونه ذکر کوی
چې څرنګه اهل باطلو د نورو د غولونې لپاره، یایې د خپلو کارونو د توجيه لپاره مغالطې کولې او بیایي شبهې ایجاد ولې!
که د سوفسطو تاریخچه هم ولولو، وینو چې د دوی د مغالطې او د اذهانو په غلط اچولو کې قصد درلود! یو له هغو حکایتونو څخه چې له هغوی را نقل شوی (فرهنگ فلسفه، ج 1، ص 191)
دا رنګه دی:
+ زه ته نه یم، آیا داسې نده؟
ــ هوکې هوکې؟ ته غیر له ما یی او زه غیر له تا.
+ او زه انسان یم؟
ــ البته ته انسان یې!
+ نو بیا ته حیوان یې!
یعنی دغه سفسطې والا وويل داچې ته اعتراف کوې چې غیر له ما یې او اعتراف لری چې زه انسان یم، نو بیا ته حيوان یې!
وروسته بیا سقراط او نورو هڅه وکړه دغه سوفسطائیګری د یوه عالم په واسطه سره را غونډې کړی، په هر حال مغالطات زمونږ تر زمانې پورې ادامه لری او خلک همیشه عمداً یا سهوا د مغالطو په حال کې دي!
【۲】
لومړي څپرکی
د شبهې معنا:
فیروزآبادی رَحِمَهُ الله په (القاموس المحیط)(1241/1) کې فرمايلي دي: «والشُّبْهَةُ» : الالتباس.» (يعنې شبهه التباس یو څه پوښل دی)
التباس مصدر دی، نو کله چې وایی التبس علیه الأمر، یعنې: یو امر (کار) پر هغه باندې مشکل او مختلط شو، غیر واضح شو، او جمع د شبهې
شُبُهات او شُبَه کیږی .
د فقهاؤ په نزد د شبهې معنی یوه مشهوره معنا ده؛ مثلاً امام جرجاني رَحِمَهُ الله په التعریفات
(ص/124) کې فرمایی: « الشبهة: هو ما لم یتیقن کونه حراما أو حلالا» .«، یعنی: شبهه هغه څه ده چې حلال والی او حراموالی یې نه وی مشخص شوی.
دا معنی په حدیث کې هم راغلی چې : « إن الحلال بین وإن الحرام بین وبینهما أمور مشتبهات لا یعلمهن کثیر من الناس، فمن اتقى الشبهات فقد استبرأ لدینه وعرضه.» (متفق علیه)
یعنی: حلا او حرام مشخص دي، خو د حلالو او حرامو ترمنځ داسې أمور شته چې ډیری خلک نه پرې پوهیږی، نو هر هغه څوک چې له شبهاتو پرهيز وکړی، دین او آبرو یې ساتلی ده!
✔ امام ابن القیم رحمه الله فرمايلي دي :
«وإنما سمیت الشبهة شبهة الشتباه الحق بالباطل فیها فانها تلبس ثوب الحق على جسم الباطل.»
مفتاح دار السعادة، الناشر: دار الکتب العلمیة، ج 1، ص 141
یعنی : شبهه، د دې لپاره شبهه ونومول شوه چې حق پر باطل باندې مشتبه کیږی، یعنې په بل عبارت سره د حق لباس د باطل پر تن ور آغوندی!
د ابن قیم رَحِمَهُ الله کلام پر دې امر باندې ناظر دی چې غالب شبهات په ظاهره په ښایسته الفاظو سره مطرح کیږی لکه: د« بشر حقوق» دا شی په ظاهره حق دي او درست استدلال هم لری، په داسې حال کې چې له مغالطې څخه ډک دی.
◆ شبهه؛ د هغو افرادو په نزد چې علم او پوهه یې نه وي په هغې موضوع باندې احاطه هم و نلری، پر دوی باندې شبهه پر حق سره کیږی!
نو له شبهې څخه د تأثیر موندلو اساس په هغې موضوع کې د نه احاطې او بی علمی له امله ده.
◆ د شبهاتو او مغالطاتو د طرح کول تاریخ:
مغالطه او د باطلو مسائلو طرح ډیر زیات تاریخی قدمت لری. د بلیګی په توګه په قرآنکريم کې راغلی دي چې شیطان د سجدې نکولو خپل دلیل دارنګه عنوان کړ :﴿ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ ﴾ [الأعراف: 12]
یعنې: زه له هغه( آدم علیه السلام) څخه غوره یم، ځکه چې زه دې له اور څخه پیدا یم او هغه دې له خاورې څخه پیدا کړی !
دا رنګه یو استدلال باطل وی، ځکه چې روښانه خبره ده له اور څخه پیدا کیدل په برتري باندې دلالت نلری او حتی، چې اور پر خاوره باندې برتري نلری؛ بلکې خاوره پرراور باندې غوره او برتري لری چې له اهل علمو څخه ځینو یې پر اور باندې د خاوری برتري ذکر کړې ده.
☜ لنډه دا چې ابلیس دلته مغالطه کړې ده!
✔ دوهم مثال:
فرعون دی چې خپلو خلکو ته یې وويل: « وَنَادٰى فِرْعَوْنُ فِى قَوْمِهِۦ قَالَ يٰقَوْمِ أَلَيْسَ لِى مُلْكُ مِصْرَ وَهٰذِهِ الْأَنْهٰرُ تَجْرِى مِن تَحْتِىٓ ۖ أَفَلَا تُبْصِرُونَ» [سُوۡرَةُ الزّخرُف : 51]
يوه ورځ فرعون د خپل قوم په منځ کښي په لوړ غږ وويل: "اې خلكو! ايا د مصر باچاهي زما نه ده، او دغه ویالې تر ما (زما تر ماڼۍ) لاندي نه بهېږي؟ ايا تاسي نه وينئ؟
نو فرعون پخپله پاچاهی او قدرت یې او دا شان د موسی علیه السلام ضعف او فقر یې د ځان د حقانیت لپاره استدلال وګاڼه! خو مګر آیا قدرت او ثروت د حقانیت معیار دی، چې پر هغه باندې یې استدلال کړی دی؟! دې ته « د ثروت د برتري» مغالطه وایی. چې دلته یې شقی فرعون د هغه مرتکب ګرځيدلي دی.
✔ همدا راز احتجاج په قدر! مثلا د انعام د سورة په 141 آیت کې راغلی دی چې د قریشو مشرکین دا رنګه دلیل! راوړی: که چیرې اللهﷻ نه غوښتلي مونږ شرک نکاوه! پر قدر باندې احتجاج هم یوه سفسطه ده او انسان نشی کولای چې په خپل کفر او معصیت باندې په قدر سره احتجاج وکړی!
دا هغه شبهات دی که یو څوک په قرآن او سيرة کې استقراء ولری، ډیر زیات مثالونه ذکر کوی
چې څرنګه اهل باطلو د نورو د غولونې لپاره، یایې د خپلو کارونو د توجيه لپاره مغالطې کولې او بیایي شبهې ایجاد ولې!
که د سوفسطو تاریخچه هم ولولو، وینو چې د دوی د مغالطې او د اذهانو په غلط اچولو کې قصد درلود! یو له هغو حکایتونو څخه چې له هغوی را نقل شوی (فرهنگ فلسفه، ج 1، ص 191)
دا رنګه دی:
+ زه ته نه یم، آیا داسې نده؟
ــ هوکې هوکې؟ ته غیر له ما یی او زه غیر له تا.
+ او زه انسان یم؟
ــ البته ته انسان یې!
+ نو بیا ته حیوان یې!
یعنی دغه سفسطې والا وويل داچې ته اعتراف کوې چې غیر له ما یې او اعتراف لری چې زه انسان یم، نو بیا ته حيوان یې!
وروسته بیا سقراط او نورو هڅه وکړه دغه سوفسطائیګری د یوه عالم په واسطه سره را غونډې کړی، په هر حال مغالطات زمونږ تر زمانې پورې ادامه لری او خلک همیشه عمداً یا سهوا د مغالطو په حال کې دي!