ШОДМОНХЎЖА МИНГБОШИ ПОРТРЕТИГА АЙРИМ ЧИЗГИЛАР
XIX асрнинг 60-йиллари нафақат Қўқон хонлиги, балки бутун Туркистон тақдирида ҳал қилувчи давр сифатида миллий тарихчилигимизда ўрин олган. Айнан шу вақтда Россия империяси Дашти Қипчоқнинг Оқ Масжид, Тўқмоқ ва Янги Қўрғон, шунингдек, Пишпак каби шаҳар-қалъаларни забт этиб , Қўқон хонлигига қарашли Авлиёота, Туркистон ва Чимкент ҳамда хонликда муҳим аҳамиятга эга Тошкентни олишга тайёргарлик кўрарди. Бу паллада хонликда вазият унчалик барқарор эмасди. Вазият, айниқса, Маллахон шаҳодат топганидан сўнг ҳадди аълосига етади. Ҳижрий 1278 йил, шаъбон ойининг 24 (ёки 25)да (1863 йил, июн) Маллахон фитначилар томонидан ўз ётоғида қатл этилади. Мақтулнинг жасади совумай эртасигаёқ Марғилон ҳокими, Саримсоқхоннинг ўғли Шоҳмуродбек хон кўтарилади. Мақоламиз қаҳрамони, умри жангу-жадаллар, тахт учун курашган хонзодалар хизматида оқарган Шодмонхўжа эса мингбоши бўлади. Аммо, Шоҳмуродбекнинг хонлик тахтига ўтириши собиқ хон Худоёрхоннинг кўплаб тарафдорларига маъқул келмайди. Ана шундай кишилардан бири, хонликда катта нуфузга эга бўлган марҳуми Маллахон оталиқ унвонини берган Қаноатшоҳ Худоёрхоннинг иккинчи марта тахтга келишини қўллаб-қувватлайди. Бухоро амири Музаффар ҳам Қўқон тахтига ўзига хайриҳоҳ кишининг ўтиришини истаганидан Худоёрхон номзоди унга маъқул келади.
Худоёрхон Тошкент аъёнлари билан тил бириктириб шаҳарни эгаллайди. Шаҳардаги ҳарбий кучларни қўшинига қўшиб олгач, хон деб эълон қилинади. Худоёрхонни қўллаб амир Музаффар катта қўшин билан Қўқонга юзланади. Ана шундай нозик шароитда амир қўшинларига қарши турган Қўқон аскари қўмондонларидан бири Шодмонхўжа мингбоши эди.
Манбаларда Шодмонхўжа мингбоши шахсияти тўғрисида узуқ-юлуқ маълумотлар учрайди. Бироқ, Муҳаммад Юнус Тоййиб қаламига мансуб “Тарихи Алиқули амирлашкар” асарида Шодмонхўжага бирмунча кенгроқ тўхталиб ўтилади. Мазкур асарда, асосан, амирлашкар Алиқули билан бевосита ва билвосита боғлиқ вазиятлар қаламга олинади.
Манбаларда Шодмонхўжа мингбошининг қачон туғилгани аниқ кўрсатилмаган. Аммо, унинг 1863 йил Тошкент ўрдасида ўлдирилгани, “Тарихи Алиқули амирлашкар” асарида бу вақтда у 67 ёшда экани қайд этилганини ҳисобга олсак Шодмонхўжа мингбоши 1796 йилда туғилган бўлиб чиқади. Таниқли олим Т.Бейсембиевнинг фикрига кўра у 1798 йилда туғилган. Шодмонхўжанинг Тошкентда туғилгани эътироф этилади. Айрим манбаларда унинг қирғиз хўжаларига мансуб бўлгани ҳам айтилади. Қўқон хони Шералихонга хизматлари мақбул келганидан 1844 йилда хон соқчилари бошлиғи маҳрамбошиликка тайинланади. Шу тариқа у аста-секин хизмат пиллапояларида кўтарилиб, 1848 йилда додхоҳ, 1853 йилда Тошкент, 1856-1857 йилларда Хўжанд, 1858-1860 йилларда эса Балиқчи, 1861 йилда Туркистон, 1861-1862 йилларда Наманган ва 1863 йили яна Тошкент ҳокими бўлади. 1857-1858 йилларда маълум муддат мингбоши мансабини эгаллайди.
Руслар Қўқон хонлиги ҳужум қилиб 1853 йилда Оқмасжидни фатҳ этадилар. Бу хабар Қўқонга бир ҳафта ўтиб етиб келади. Худоёрхон дарров Тошкент ва Қурама сарбозларидан қўшин тузиб, унга Шодмонхўжа мингбошини қўшинбоши, Кировчи ҳокими Саримсоқ додхоҳ ва Чуст ҳокими Муҳаммадкарим шайх понсодбошини унга ёрдамчи тайинлаб, Оқмасжидни руслардан қайтариб олиш учун юборади. Бироқ, бу миссия муваффақиятсиз якунланади. Қўшини мағлубиятга учрагани, ишонган саркардалари Оқмасжидни қайтариб ололмаганларидан ғазабга тушган Худоёрхон уларни сазойи қилдиради. Бу ҳақда Муҳаммад Юнус Тоййиб қуйидагича ёзади: “...Шодмонхўжа Тошканд қўшини ва тўпу-тўпхона билан Русия дафъи учун Оқмасжид тарафига отланиб борди. Ўрусия тарафидан бир мунча аскар чиқиб орада андак муҳориба воқеъ бўлиб, Шодмонхўжа қушбеги эски аскар хушмандлиги ва оқиллигидан билдиким, Русия аскари билан урушиб, обрўъ олиб бўлмайди. Ночор тадбир устидан бир хат чиқориб: “Менга хондан ўрус билан урушманг, мен ўзим импротури аъзам билан хизматларига элчи юбориб сўзлашурман, деган мазмунда иноятнома қилибдурлар”, деб айтди. Шу тадбир бирла урушни мавқуф қуюб, тўпхона ва асбобу анжом бирла саломат мурожаат қилди.” Шодмонхўжа замонавий Оврўпо қурол-яроғига эга рус қўшинларидан Оқмасжидни қайта
XIX асрнинг 60-йиллари нафақат Қўқон хонлиги, балки бутун Туркистон тақдирида ҳал қилувчи давр сифатида миллий тарихчилигимизда ўрин олган. Айнан шу вақтда Россия империяси Дашти Қипчоқнинг Оқ Масжид, Тўқмоқ ва Янги Қўрғон, шунингдек, Пишпак каби шаҳар-қалъаларни забт этиб , Қўқон хонлигига қарашли Авлиёота, Туркистон ва Чимкент ҳамда хонликда муҳим аҳамиятга эга Тошкентни олишга тайёргарлик кўрарди. Бу паллада хонликда вазият унчалик барқарор эмасди. Вазият, айниқса, Маллахон шаҳодат топганидан сўнг ҳадди аълосига етади. Ҳижрий 1278 йил, шаъбон ойининг 24 (ёки 25)да (1863 йил, июн) Маллахон фитначилар томонидан ўз ётоғида қатл этилади. Мақтулнинг жасади совумай эртасигаёқ Марғилон ҳокими, Саримсоқхоннинг ўғли Шоҳмуродбек хон кўтарилади. Мақоламиз қаҳрамони, умри жангу-жадаллар, тахт учун курашган хонзодалар хизматида оқарган Шодмонхўжа эса мингбоши бўлади. Аммо, Шоҳмуродбекнинг хонлик тахтига ўтириши собиқ хон Худоёрхоннинг кўплаб тарафдорларига маъқул келмайди. Ана шундай кишилардан бири, хонликда катта нуфузга эга бўлган марҳуми Маллахон оталиқ унвонини берган Қаноатшоҳ Худоёрхоннинг иккинчи марта тахтга келишини қўллаб-қувватлайди. Бухоро амири Музаффар ҳам Қўқон тахтига ўзига хайриҳоҳ кишининг ўтиришини истаганидан Худоёрхон номзоди унга маъқул келади.
Худоёрхон Тошкент аъёнлари билан тил бириктириб шаҳарни эгаллайди. Шаҳардаги ҳарбий кучларни қўшинига қўшиб олгач, хон деб эълон қилинади. Худоёрхонни қўллаб амир Музаффар катта қўшин билан Қўқонга юзланади. Ана шундай нозик шароитда амир қўшинларига қарши турган Қўқон аскари қўмондонларидан бири Шодмонхўжа мингбоши эди.
Манбаларда Шодмонхўжа мингбоши шахсияти тўғрисида узуқ-юлуқ маълумотлар учрайди. Бироқ, Муҳаммад Юнус Тоййиб қаламига мансуб “Тарихи Алиқули амирлашкар” асарида Шодмонхўжага бирмунча кенгроқ тўхталиб ўтилади. Мазкур асарда, асосан, амирлашкар Алиқули билан бевосита ва билвосита боғлиқ вазиятлар қаламга олинади.
Манбаларда Шодмонхўжа мингбошининг қачон туғилгани аниқ кўрсатилмаган. Аммо, унинг 1863 йил Тошкент ўрдасида ўлдирилгани, “Тарихи Алиқули амирлашкар” асарида бу вақтда у 67 ёшда экани қайд этилганини ҳисобга олсак Шодмонхўжа мингбоши 1796 йилда туғилган бўлиб чиқади. Таниқли олим Т.Бейсембиевнинг фикрига кўра у 1798 йилда туғилган. Шодмонхўжанинг Тошкентда туғилгани эътироф этилади. Айрим манбаларда унинг қирғиз хўжаларига мансуб бўлгани ҳам айтилади. Қўқон хони Шералихонга хизматлари мақбул келганидан 1844 йилда хон соқчилари бошлиғи маҳрамбошиликка тайинланади. Шу тариқа у аста-секин хизмат пиллапояларида кўтарилиб, 1848 йилда додхоҳ, 1853 йилда Тошкент, 1856-1857 йилларда Хўжанд, 1858-1860 йилларда эса Балиқчи, 1861 йилда Туркистон, 1861-1862 йилларда Наманган ва 1863 йили яна Тошкент ҳокими бўлади. 1857-1858 йилларда маълум муддат мингбоши мансабини эгаллайди.
Руслар Қўқон хонлиги ҳужум қилиб 1853 йилда Оқмасжидни фатҳ этадилар. Бу хабар Қўқонга бир ҳафта ўтиб етиб келади. Худоёрхон дарров Тошкент ва Қурама сарбозларидан қўшин тузиб, унга Шодмонхўжа мингбошини қўшинбоши, Кировчи ҳокими Саримсоқ додхоҳ ва Чуст ҳокими Муҳаммадкарим шайх понсодбошини унга ёрдамчи тайинлаб, Оқмасжидни руслардан қайтариб олиш учун юборади. Бироқ, бу миссия муваффақиятсиз якунланади. Қўшини мағлубиятга учрагани, ишонган саркардалари Оқмасжидни қайтариб ололмаганларидан ғазабга тушган Худоёрхон уларни сазойи қилдиради. Бу ҳақда Муҳаммад Юнус Тоййиб қуйидагича ёзади: “...Шодмонхўжа Тошканд қўшини ва тўпу-тўпхона билан Русия дафъи учун Оқмасжид тарафига отланиб борди. Ўрусия тарафидан бир мунча аскар чиқиб орада андак муҳориба воқеъ бўлиб, Шодмонхўжа қушбеги эски аскар хушмандлиги ва оқиллигидан билдиким, Русия аскари билан урушиб, обрўъ олиб бўлмайди. Ночор тадбир устидан бир хат чиқориб: “Менга хондан ўрус билан урушманг, мен ўзим импротури аъзам билан хизматларига элчи юбориб сўзлашурман, деган мазмунда иноятнома қилибдурлар”, деб айтди. Шу тадбир бирла урушни мавқуф қуюб, тўпхона ва асбобу анжом бирла саломат мурожаат қилди.” Шодмонхўжа замонавий Оврўпо қурол-яроғига эга рус қўшинларидан Оқмасжидни қайта