İRS • Azərbaycan

​Gəncəbasara həsr olunmuş məşhur «Северный Арцах» («Quzey Arsax») kitabının müəllifi erməni araşdırıcısı Samvel Karapetyan haqqında az insan bilir. Nə qədər boş və gülməli səslənsə də, əsər diqqətə layiqdir. Karapetyan hələ Sovet dövründə yüzlərcə material yığıb və şəkil çəkmişdi, hətta heç yerdə adları çəkilməyən Azərbaycan kəndləri haqqında belə daha çox bilgi vermişdir. Araşdırıcı vaxtında yetərincə məşhur idi və onunla öz söhbətini Tom de Vaal «Black Garden» kitabında təqdim edir:

«Buna baxmayaraq o, öyrənmək istəyirdi ki, sülh razılaşması olarsa, erməni tərəfini nə gözləyə bilər. Mən cavab verdim ki, bu halda ermənilər Dağlıq Qarabağ ətrafında ən azı altı işğal olunmuş rayonu geri qaytarmalı və ora yüz minlərlə azərbaycanlı qaçqınların qayıtması ilə razılaşmalı olacaqlar. "Hətta Kəlbəcəri də?" - Samvel xəbər aldı. Mən başımla işarə etdim. "Bu mümkün deyil!" - o, bildirdi. O, müharibədə iştirak etməmişdi. Lakin 1993-cü ildə Kəlbəcər rayonu "azad ediləndən" sonra, o, tamamilə boşaldılmış rayona gedib, yüzlərlə erməni qəbirləri, kilsələri və fraqmentlər tapmışdı. Onun fikrincə, bunlar erməni incəsənətinin tarixi varidatıdır və ermənilərdə qalmalıdır.

Lakin tarix bu günümüzə hansı iddia irəli sürə bilər? Son yüz il ərzində heç bir erməninin yaşamadığı Kəlbəcəri "erməni" rayonu adlandırmaq nə dərəcədə düzgündür? Mən Samvelə dedim ki, əlli min azərbaycanlı və kürdlərin qovulduğu Kəlbəcəri "azad edilmiş" ərazi adlandırılması ilə razılaşa bilmərəm və bildirdim ki, bütün bu insanların doğulduqları evlərdə yaşamaq haqqı var. Lakin Samvel üçün tarix zəmanəmizdən daha üstün idi. Bu insanlar onun üçün "türklər" və işğalçılar idi. O, danışır ki, Azərbaycana avtobusla səyahət etdiyi vaxtlarda gec-tez oturacağım başqasına verirdi. "Hər bir türk və ya azərbaycanlı bir parça torpaq istəyir: "Yaşamaq üçün bir tikə torpaq verin!" Bir neçə ildən sonra məlum olur ki, sənin yalnız balaca sahən qalıb, bütün torpaqlar isə ondadır"».

Təəsüf ki, Karapetyan 27 fevral 2020-ci ildə vəfat edərək Azərbaycanın Kəlbəcəri və Qarabağın qalan hissəsini necə azad etdiyini görmədi.

#qarabağ

@irs_azerbaijan

Azərbaycan türkcəsində şurəvi (sovet) işğalından soŋra yox olan dil özəllikləri.

1. ŋ hərfi
Ərəb qrafikasıyla bütün müsəlman türklərində ڭ kimi yazılan və səğir/sağır-nun kimi adlanan bu hərf, 1922 ildən soŋra bütün sovet türkləri üçün qəbul olunan "yeŋi əlif" adlanan latın əlifbasında "ŋ" kimi yazılırdı.

Bu hərf mətndə böyük dəqiqləşdirici funksiya daşıyırdı. Sağır-nun (ŋ) dilimizdəki hal (yiyəlik, təsirlik) və mənsubiyyət (ikinci və üçüncü şəxsin təki) şəkilçilərini ayıran hərf idi. Hər iki şəkilçinin sadəcə n-lə yazılması dilimizdə məna, anlam dəyişikliyi, qarışıqlığı yaradır. Və indiki "n" onu əvəz etmir, mətn dəqiqliyi itirir və bir cümlə iki mənalı olur.
Məsələn:
“ananın” və “anaŋın” sözlərini götürək. Birinci sözdəki “-nın” yiyəlik hal şəkilçisidir (ananın zəhməti danılmazdır), ikinci nümunədə “-ŋın” mənsubiyyət şəkilçisidir ((səniŋ)anaŋın zəhməti danılmazdır) və mənsubluq bildirir. Birinci misalda konkret şəxsə müraciət, xatırlatma yox, ümumi mənada, hansısa bir ananın zəhmətinin danılmazlığı ifadə olunur. kinci misalda isə bu, artıq konkret şəxsə müraciətlə xatırladılır, deyilir, aid edilir…
Başqa örnək:
"Qapını ört" və "qapıŋı ört". Birincisində bəlli deyil hansı otağın qapısını örtməliyəm: öz otağımıŋ yoxsa ümumi olaraq evin hansısa otağıŋ qapısı? İkinci cümlədə isə ŋ hərfi mənsubiyyəti bildirir. Aydındır ki qapı məŋə aiddir və mən öz qapımı örtməliyəm. Ədəbi dildə bu tam fərqli 2 məna bir cür yazılır: qapını ört. Danışıq dilimizdə isə (bizim ləhcəmizdə) bu cümlə hər iki anlam üçün fərqli deyilir. Əgər qapı mənimdirsə, məŋə deyəcəklər: "qapuvu ört". Əgər söhbət mənim otağımıŋ qapısından getmirsə, deyəcəklər qapnı/qapıyı ört.

Sağır-nun hərfi müxtəlif şəkildə orxon-yenisey mətnlərdən tutmuş 1938 iləcən azərbaycan dilində yazılırdı. 1938-ci ildə kiril əlifbasına keçəndən soŋra, əfsus, bu hərfi yox etdilər... Böyük ehtimal şurəvi Azərbaycanıŋ paytaxtıŋda ŋ (nq) səsi tələffüz edilmədiyi üçün və sovet dilçiləriŋ ŋ hərfiŋ qramatik önəmliy nəzərə almamaqlarıŋa görə sağır-nun ləğv edilib unudulmuşdur.
Qeyd etmək gərəkdir ki sağır-nun səsi hələ də yayğın şəkildə Quzey Azərbaycanıŋ batısında (Gəncəbasar, Qarabağ, Borçalı) və Güney Azərbacanıŋ güneyində (həmədanlılarda, qaşqayılarda, xələclərdə, xorasanlılarda) deyilir. Qaşqaylarıŋ yazılarında isə ŋ səsi "ng" (نگ) kimi yazılır (bax).

Ardı var...

#azerbaycan_dili

@irs_azerbaijan