ЭКЗОГАМИЯҒА ИЛИМ НЕ ДЕЙДИ ?
Буннан шереги кем бир әсир бурын илимпазлардың берип кеткен баҳаларына қарағанда, экзогамия Хорезм қарақалпақлары тарийхында феодаллық жәмийетлери (мәмлекетшилик, ел басқарыў болмаған) заманларынан сақланып киятырған ең бир тыянақлы қалдықлардан бири ҳәм бир бөлеги айырым жерлерде сол заманларда да сақланып келген делинеди. Тийрелерин айтпағанның өзинде бир руўдың ҳәр қыйлы шақалары ўәкиллерине де бир-бири менен некелесиўге тыйым салынады, яғный қадаған етиледи.
Орта Азияның басқа халықларында (қазақларда, қырғызларда) болса керисинше, некени қадаған етиўдиң күши бир атадан тараған санаўлы әўладқа ғана жетеди. Қарақалпақларда болса қадаған етиўде әўладқа шек қойылмайды, бир руўдан болса болды- тамам, бәрине қадаған. Бир ўақыттың өзинде дайы жағынан бир-бирине жақын болғанларға рухсатта бериледи. Мәселен, жигит туўысқан дайы ағасынық қызына үйлениў мүмкиншилигине ийе. Сондай-ақ, аналары туўысқан бөлелер болып, әкелери басқа- басқа руўдан болса, оларға да некелесиўге рухсат.
Экзогамия аўылға қарамайды, сол руўдың ағзалары қайсы аўылда жасаўына қарамастан, қыз алысып-бериў улыўма қадаған.Экзогамияның бул нызамын бузыў - руўдың атына уят ҳәм аўыр қылмыс саналады.Оны халық қаралап ғана қоймастан, жазалап та барады. Ҳәтте совет ҳүкимети жылларында, 1928-жылы Шымбай районында майлы балта қыпшақларының бир-бир менен қыз алысыў қадаған етилген ҳәр қыйлы тийресине киретуғын жигит-қызы қосыламыз деп, кейин аўылынан қашып кетиўге мәжбүр болған. Қашып кетиўине себепши, руўының атына дақ түсиргенлери ушын оларды жазаға тартыў бойынша жасырын ескертиў берилген. Бул жерде экзогамия нызамларының арына тартыўшылардың совет нызамлары жазасынан қорқып, ҳәрекет қылғанын түсинсе болады. Туўры, қейин ала бул дәстүрди бузыўшылар туўған аўылына қайтып келген ҳәм колхозға ағза болған.
Әсиресе, қытай тайпасының 11 руўы (аўыллық жерлерде ҳәм ҳәзирде, 1945-жылларда, сақланған) экзогамия нызамына қатты берик. Қарақалпақ қытайларының арасында руўының үлкенли-кишилигине қарамастан бир-бири менен қыз алысып- берисиў пүткиллей қадаған етилген.
Бессары руўы арасында усы мәселеге байланыслы аңызда бар .Аңызда айтылыўынша, усы руўдың қурамында ерте заманларда пайда болған еки ири тийре-Жүнли ҳәм Койлыларға бессары руўына тийкар салған түп бабасы-Ақымбет Апыз әўладларына ўәсият қылып кетипти. «Әўладларың бир-бирлери менен ҳәргиз қыз алысып-берисиўши болмасын.Ўәсиятты бузсаңыз- топпылы (проказа, лепра,олар туўралы жоқарыдағы мақаланы оқың) болып кетесиз» деп .
Бул топарға қайшылылар кирмейди, оның тоғыз тийреси арасында бир-бирлери менен қыз алысыў-берисиўге еркинлик берилген. Бирақ, усы жағдайда экзогамия нызамының бузылғаны ҳәм оны ақлаўшы еки аңызда бар. Бириншисинде айтылыўынша (Шымбай районы Фрунзе атындағы колхозда жасаўшы қайшылы Ерлепесовтен жазып алынған), қайшылылардың түп бабасы-Байболат Түркистанда (ҳәзирги қубла Қазақстсандағы қала)-шайық болған. Басқа да шайық атағын алғанлар қатарында оның да урпақларына (қараң, ислам пропагандасы-?) бир-бирлери менен қыз алысып-берисиўге рухсат етилген.Екинши вариантта айтылыўынша, Байболат шайық болғаннан кейин оған түсинде аян берилип, тоғыз уллы болары ҳәм олардың урпақларына бир-бирлери менен некелесиўге рухсат етилгени айтылған қусайды.
Қыпшақ тайпасында экзогамия- қанлылардан басқа руўлардың барлығында сақланған. Қаңлы мәселесине келсек, информаторлардың мәлимлеўинше, «қаңлы қаңлыны ҳаяллыққа ала алады».
Сонда неге олар басқа қыпшақлардан өзгеше? Бул қаңлы руўының көп санлылығы ҳәм тарыдай шашырап кеткенинен деп түсиндириледи. Топар-топарға бөлинип, бир-бирлеринен бөлек жасаўлары экзогамия нызамының арына шабыўшылар алдында олардың жүзин жарық қылады. Бирақ, бул түсиникте гүман туўдырады., себеби қаңлылардың бир-бирлери менен қыз алысыўы бир аўылда жасаўшылары арасында да жийи ушырасады.Усы түсиниклерге тийкарлана отырып, биз оларды (қаңлыларды) бурында өз алдына тайпа , ишки буўынлары (11тийрели-қат қаңлы, ырғақлы, ашамайлы, тарақлы, жуўан сан, шомашалы, қашыўлар, орманшы, ақыл хожа, таза қаңлы ҳәм алтымшақ қаңлылары) -өз бетиншеликке ийе ҳәм шығысы жағынан
Буннан шереги кем бир әсир бурын илимпазлардың берип кеткен баҳаларына қарағанда, экзогамия Хорезм қарақалпақлары тарийхында феодаллық жәмийетлери (мәмлекетшилик, ел басқарыў болмаған) заманларынан сақланып киятырған ең бир тыянақлы қалдықлардан бири ҳәм бир бөлеги айырым жерлерде сол заманларда да сақланып келген делинеди. Тийрелерин айтпағанның өзинде бир руўдың ҳәр қыйлы шақалары ўәкиллерине де бир-бири менен некелесиўге тыйым салынады, яғный қадаған етиледи.
Орта Азияның басқа халықларында (қазақларда, қырғызларда) болса керисинше, некени қадаған етиўдиң күши бир атадан тараған санаўлы әўладқа ғана жетеди. Қарақалпақларда болса қадаған етиўде әўладқа шек қойылмайды, бир руўдан болса болды- тамам, бәрине қадаған. Бир ўақыттың өзинде дайы жағынан бир-бирине жақын болғанларға рухсатта бериледи. Мәселен, жигит туўысқан дайы ағасынық қызына үйлениў мүмкиншилигине ийе. Сондай-ақ, аналары туўысқан бөлелер болып, әкелери басқа- басқа руўдан болса, оларға да некелесиўге рухсат.
Экзогамия аўылға қарамайды, сол руўдың ағзалары қайсы аўылда жасаўына қарамастан, қыз алысып-бериў улыўма қадаған.Экзогамияның бул нызамын бузыў - руўдың атына уят ҳәм аўыр қылмыс саналады.Оны халық қаралап ғана қоймастан, жазалап та барады. Ҳәтте совет ҳүкимети жылларында, 1928-жылы Шымбай районында майлы балта қыпшақларының бир-бир менен қыз алысыў қадаған етилген ҳәр қыйлы тийресине киретуғын жигит-қызы қосыламыз деп, кейин аўылынан қашып кетиўге мәжбүр болған. Қашып кетиўине себепши, руўының атына дақ түсиргенлери ушын оларды жазаға тартыў бойынша жасырын ескертиў берилген. Бул жерде экзогамия нызамларының арына тартыўшылардың совет нызамлары жазасынан қорқып, ҳәрекет қылғанын түсинсе болады. Туўры, қейин ала бул дәстүрди бузыўшылар туўған аўылына қайтып келген ҳәм колхозға ағза болған.
Әсиресе, қытай тайпасының 11 руўы (аўыллық жерлерде ҳәм ҳәзирде, 1945-жылларда, сақланған) экзогамия нызамына қатты берик. Қарақалпақ қытайларының арасында руўының үлкенли-кишилигине қарамастан бир-бири менен қыз алысып- берисиў пүткиллей қадаған етилген.
Бессары руўы арасында усы мәселеге байланыслы аңызда бар .Аңызда айтылыўынша, усы руўдың қурамында ерте заманларда пайда болған еки ири тийре-Жүнли ҳәм Койлыларға бессары руўына тийкар салған түп бабасы-Ақымбет Апыз әўладларына ўәсият қылып кетипти. «Әўладларың бир-бирлери менен ҳәргиз қыз алысып-берисиўши болмасын.Ўәсиятты бузсаңыз- топпылы (проказа, лепра,олар туўралы жоқарыдағы мақаланы оқың) болып кетесиз» деп .
Бул топарға қайшылылар кирмейди, оның тоғыз тийреси арасында бир-бирлери менен қыз алысыў-берисиўге еркинлик берилген. Бирақ, усы жағдайда экзогамия нызамының бузылғаны ҳәм оны ақлаўшы еки аңызда бар. Бириншисинде айтылыўынша (Шымбай районы Фрунзе атындағы колхозда жасаўшы қайшылы Ерлепесовтен жазып алынған), қайшылылардың түп бабасы-Байболат Түркистанда (ҳәзирги қубла Қазақстсандағы қала)-шайық болған. Басқа да шайық атағын алғанлар қатарында оның да урпақларына (қараң, ислам пропагандасы-?) бир-бирлери менен қыз алысып-берисиўге рухсат етилген.Екинши вариантта айтылыўынша, Байболат шайық болғаннан кейин оған түсинде аян берилип, тоғыз уллы болары ҳәм олардың урпақларына бир-бирлери менен некелесиўге рухсат етилгени айтылған қусайды.
Қыпшақ тайпасында экзогамия- қанлылардан басқа руўлардың барлығында сақланған. Қаңлы мәселесине келсек, информаторлардың мәлимлеўинше, «қаңлы қаңлыны ҳаяллыққа ала алады».
Сонда неге олар басқа қыпшақлардан өзгеше? Бул қаңлы руўының көп санлылығы ҳәм тарыдай шашырап кеткенинен деп түсиндириледи. Топар-топарға бөлинип, бир-бирлеринен бөлек жасаўлары экзогамия нызамының арына шабыўшылар алдында олардың жүзин жарық қылады. Бирақ, бул түсиникте гүман туўдырады., себеби қаңлылардың бир-бирлери менен қыз алысыўы бир аўылда жасаўшылары арасында да жийи ушырасады.Усы түсиниклерге тийкарлана отырып, биз оларды (қаңлыларды) бурында өз алдына тайпа , ишки буўынлары (11тийрели-қат қаңлы, ырғақлы, ашамайлы, тарақлы, жуўан сан, шомашалы, қашыўлар, орманшы, ақыл хожа, таза қаңлы ҳәм алтымшақ қаңлылары) -өз бетиншеликке ийе ҳәм шығысы жағынан