риб ололмайди. Бундан Худоёрхон ғазабга тушади. Айрим аъёнлар Шодмонхўжага туҳмат ва маломат тошларини отадилар. Асарда, жумладан шундай битикларни ўқиймиз: “Аммо Қосим мингбоши ниҳоят нодонлиғ ва ҳамоқатидан “Шодмонхўжа беғайрат ва номард одам экан, Тошканд қўшини билан ўрусни олмай ва Оқмасжидни фатҳ қилмай қайтмоғдан ортуғроқ номардлик иши бўлурму?! Мен агар лочин ва қарчиғайларни буюрсам, Русияни чанголлари билан кўтариб ташлаб, тамом қилур эдилар.” Шодмонхўжа, Саримсоқ додхоҳ ва Муҳаммадкарим шайхга аёллар кийимини кийдириб, хон ҳузурига саломга тўпланган жамоат қаршисида чарҳ йигиртириб сазойи қилдирилади.
Шодмонхўжанинг Россияга қарши кураши шу билан тугаб қолмайди. 1860 йил октябрида ҳозирги Олма Отадан 60 км ғарбдаги Узун Оғочдаги руслар билан муҳорабада у қўшиннинг 7000 кишилик илғорига (авангард) қўмондонлик қилади. Мазкур муҳорабада Қаноатшоҳ оталиқ ва Олимбек додхоҳ ўртасида қўшинга ким қўмондонлик қилиш борасида ихтилоф чиқади. Олимбек додхоҳ Қаноатшоҳга бўйсунишни истамай жангга киришни пайсалга солади. Натижада Қўқон қўшини енгилади.
1860 йил баҳорида Маллахон Шодмонхўжа мингбошини Балиқчи ҳокимлигидан олиб Туркистонга ҳоким этиб тайинлайди. Шодмонхўжа Туркистонга етиб бормасдан Оқмасжиддан рус қўшинлари йўлга чиққанини эшитади. У музокаралар учун Саййид Хўжа исмлик бир кишини юборади. Музокаралар якунлангач, руслар ортга қайтадилар. Маллахон эса Тошкент ҳокими Қаноатшоҳ оталиқнинг маслаҳатига кириб Дўстмуҳаммад қорақалпоқни Шодмонхўжа ўрнига Туркистонга ҳоким этиб тайинлайди. Шодмонхўжанинг ўзини Қўқонга чақириб олиб, Муҳаммад Юнусжон Тоййибнинг ёзишича: “тўпу тўфангларни топшириб, ноиб қилди.”
Кўп ўтмай русларнинг Янги Қўрғонни қамал қилганлари хабари Қўқонга етиб келади. Русларга қарши курашиш учун Маллахон Шодмонхўжани Қўқон артиллерияси ва Нормуҳаммад қушбеги, Баҳодурбек додхоҳ, Қурама ҳокими Ёқуббек Бадавлат қўмондонлигидаги сарбозларга бош қилиб, Янги Қўрғонга жўнатади. Қўқон қўшини Туркистонга етиб боргунича рус қўшини қалъани бузиб, ёндиришга улгуради. Янги Қўрғондаги одамлар эса соғу-саломат Туркистонга қўйиб юборилади.
Янги Қўрғондан қайтган Шодмонхўжани Маллахон Наманганга, Шоҳмуродбекнинг ўрнига ҳокимликка тайинлайди.
1863 йилда Маллахон ўлдирилади. Хонлик тахти учун курашлар авж олади. Марғилоннинг Ёрмозор қўрғонида Маллахоннинг ўсмир ўғли Султон Саййидхон унинг оталиғи Алиқули ёрдамида хон кўтарилади. Алиқулининг ўзи амирлашкар, Шодмонхўжа эса мингбоши бўлади. Лекин Бухоро амири Музаффар Худоёрхонни тахтга келтириш учун Қўқонга қўшин тортади. Амирлашкар Алиқули амир билан жанг қилмоқчи бўлади. Бироқ кекса ва оқил Шодмонхўжа мингбошини уни бундан қайтаради. Шодмонхўжа мингбоши айтади: “Амири Бухоро катта қўшин билан келган, шунча қўшинни боқишнинг ўзи бўлмайди. Бир муддат кутайлик, оч қолган қўшин ўз-ўзидан ортга қайтишга мажбур бўлади.” Алиқули амирлашкар бунга кўнади. Султон Саййидхон бошлиқ қўшин Ўзганд тоғларига чекинади. Орада бироз фурсат ўтади. Мингбошининг гаплари тўғри чиқади. Амир Музаффар катта қўшинни таъминлай олмайди. Бухоро қўшини талон-тарож билан шуғулланади. Амир қўшин билан Бухорога қайтишга мажбур бўлади. Шу тариқа Султон Саййидхон учун хонлик тахтига йўл очилади. Амалда ҳокимият Алиқули амирлашкарнинг қўлига ўтади. Алиқули амирлашкар сиёсий мақсадлар ортидан Шодмонхўжа мингбошини Тошкент ҳокими этиб тайинлайди. Аслида бу мингбошини Қўқондан узоқлаштириш эди. Бироқ кўп ўтмай, 1864 йил рамазон ойида Шодмонхўжа мингбоши Ўрдада шаҳид этилади. Шу тариқа муҳим тарихий вазият ва паллада давлатнинг корига ярайдиган киши саҳнадан олинади. Бу мудҳиш хато хонликнинг кейинги сиёсий ҳаётида яққол сезилади: Қўқон қўшини кетма-кет рус қўшинларига енгилади. Кейинчалик, хонлик тугатилиб, ўрнида Туркистон генерал-губернаторлиги ташкил топади.
Ўша давр манбаларини таҳлил этадиган бўлсак, Қўқон хонлиги ва Россия империяси ўртасидаги курашда Шодмонхўжа мингбоши, Қаноатшоҳ оталиқ (Бухоро амири томонидан ўлдирилган) каби шахслар етишмаганлиги, охир-оқибат бу хонликнинг енгилишининг сабабларидан бири бўлганини англаймиз.
Шодмонхўжанинг Россияга қарши кураши шу билан тугаб қолмайди. 1860 йил октябрида ҳозирги Олма Отадан 60 км ғарбдаги Узун Оғочдаги руслар билан муҳорабада у қўшиннинг 7000 кишилик илғорига (авангард) қўмондонлик қилади. Мазкур муҳорабада Қаноатшоҳ оталиқ ва Олимбек додхоҳ ўртасида қўшинга ким қўмондонлик қилиш борасида ихтилоф чиқади. Олимбек додхоҳ Қаноатшоҳга бўйсунишни истамай жангга киришни пайсалга солади. Натижада Қўқон қўшини енгилади.
1860 йил баҳорида Маллахон Шодмонхўжа мингбошини Балиқчи ҳокимлигидан олиб Туркистонга ҳоким этиб тайинлайди. Шодмонхўжа Туркистонга етиб бормасдан Оқмасжиддан рус қўшинлари йўлга чиққанини эшитади. У музокаралар учун Саййид Хўжа исмлик бир кишини юборади. Музокаралар якунлангач, руслар ортга қайтадилар. Маллахон эса Тошкент ҳокими Қаноатшоҳ оталиқнинг маслаҳатига кириб Дўстмуҳаммад қорақалпоқни Шодмонхўжа ўрнига Туркистонга ҳоким этиб тайинлайди. Шодмонхўжанинг ўзини Қўқонга чақириб олиб, Муҳаммад Юнусжон Тоййибнинг ёзишича: “тўпу тўфангларни топшириб, ноиб қилди.”
Кўп ўтмай русларнинг Янги Қўрғонни қамал қилганлари хабари Қўқонга етиб келади. Русларга қарши курашиш учун Маллахон Шодмонхўжани Қўқон артиллерияси ва Нормуҳаммад қушбеги, Баҳодурбек додхоҳ, Қурама ҳокими Ёқуббек Бадавлат қўмондонлигидаги сарбозларга бош қилиб, Янги Қўрғонга жўнатади. Қўқон қўшини Туркистонга етиб боргунича рус қўшини қалъани бузиб, ёндиришга улгуради. Янги Қўрғондаги одамлар эса соғу-саломат Туркистонга қўйиб юборилади.
Янги Қўрғондан қайтган Шодмонхўжани Маллахон Наманганга, Шоҳмуродбекнинг ўрнига ҳокимликка тайинлайди.
1863 йилда Маллахон ўлдирилади. Хонлик тахти учун курашлар авж олади. Марғилоннинг Ёрмозор қўрғонида Маллахоннинг ўсмир ўғли Султон Саййидхон унинг оталиғи Алиқули ёрдамида хон кўтарилади. Алиқулининг ўзи амирлашкар, Шодмонхўжа эса мингбоши бўлади. Лекин Бухоро амири Музаффар Худоёрхонни тахтга келтириш учун Қўқонга қўшин тортади. Амирлашкар Алиқули амир билан жанг қилмоқчи бўлади. Бироқ кекса ва оқил Шодмонхўжа мингбошини уни бундан қайтаради. Шодмонхўжа мингбоши айтади: “Амири Бухоро катта қўшин билан келган, шунча қўшинни боқишнинг ўзи бўлмайди. Бир муддат кутайлик, оч қолган қўшин ўз-ўзидан ортга қайтишга мажбур бўлади.” Алиқули амирлашкар бунга кўнади. Султон Саййидхон бошлиқ қўшин Ўзганд тоғларига чекинади. Орада бироз фурсат ўтади. Мингбошининг гаплари тўғри чиқади. Амир Музаффар катта қўшинни таъминлай олмайди. Бухоро қўшини талон-тарож билан шуғулланади. Амир қўшин билан Бухорога қайтишга мажбур бўлади. Шу тариқа Султон Саййидхон учун хонлик тахтига йўл очилади. Амалда ҳокимият Алиқули амирлашкарнинг қўлига ўтади. Алиқули амирлашкар сиёсий мақсадлар ортидан Шодмонхўжа мингбошини Тошкент ҳокими этиб тайинлайди. Аслида бу мингбошини Қўқондан узоқлаштириш эди. Бироқ кўп ўтмай, 1864 йил рамазон ойида Шодмонхўжа мингбоши Ўрдада шаҳид этилади. Шу тариқа муҳим тарихий вазият ва паллада давлатнинг корига ярайдиган киши саҳнадан олинади. Бу мудҳиш хато хонликнинг кейинги сиёсий ҳаётида яққол сезилади: Қўқон қўшини кетма-кет рус қўшинларига енгилади. Кейинчалик, хонлик тугатилиб, ўрнида Туркистон генерал-губернаторлиги ташкил топади.
Ўша давр манбаларини таҳлил этадиган бўлсак, Қўқон хонлиги ва Россия империяси ўртасидаги курашда Шодмонхўжа мингбоши, Қаноатшоҳ оталиқ (Бухоро амири томонидан ўлдирилган) каби шахслар етишмаганлиги, охир-оқибат бу хонликнинг енгилишининг сабабларидан бири бўлганини англаймиз.