Ravshanbey Sultan

Navoiy va Bukovskiy. (Ushbu post sunʼiy intellekt yordamida tayyorlangan)

Biri Sharq mumtoz adabiyotining sultoni, biri esa zamonaviy isyonkor. Navoiy uchun ishq – ilohiy haqiqatga eltuvchi nur, Bukovskiy uchun esa insonni sindiruvchi tuygʻu. May haqida qarashlari ham bir-biriga zid.

Bugun 9-fevral buyuk mutafakkirni tugʻilgan kuni, ertalabdan sunʼiy intellekt yordamida Navoiy gʻazallarini Bukovskiy uslubida talqin qilib koʻrish fikri keldi. Natijalar esa kutilganidan ham qiziq chiqdi. (Bukovskiy variantida baʼzi soʻzlarni oʻzim yozdim, aksar qisimlarini oʻzgartirdim)

Navoiy (original):
May bila dardim unutgay, ey sanam,
Koʻnglum ichra gʻam yoʻqotgay, ey sanam.
Bukovskiycha talqin:
Sharob ichsam, hammasi unut boʻlar deb oʻylaysan,
Lekin ertalab yana oʻsha fikrlar takrorlanaveradi.
Ichish – vaqtinchalik qochish,
Koʻnglim baribir seni axtaradi.

Navoiy:
Ishq oʻtida kuygan jon, ne holat ichra yotgaykim,
Gulshan aro tutashmis, har yonidin gul oʻrnida dudd!
Bukovskiy:
Ishq olovi deganlari – shunchaki yonish emas,
Bu – tamaki kulida oʻchgan umid.
Har kim oʻz sevgisini yoʻqotadi,
Lekin baribir axmoq boʻlib ishonishda davom etadi.

Navoiy:
Sen ketdingu, meni dardu gʻam chulgʻadi,
Koʻnglim ichra faqat bir firoq qoldi.
Bukovskiy:
Sen ketding-u men oʻzimni yoʻqotdim.
Shahar kezib, sigaret tutataman.
Kimdir bu firoq "kechar" deydi
- lekin ular bilmaydi,
Baʼzi dardlar hech qachon kechmaydi.

Navoiy:
Xudoyim, seni izlab yurarman,
Goh fano ichra, goh sabr aro.
Bukovskiy:
Xudoni izlarman,
Faqat boʻsh qadahlar va yolgʻiz tunlar.
U bilan gaplashishga urindim,
Lekin faqat sukunat.

Navoiy:
Kim ishq aro sabr aylasa, oʻtar,
Kim sabrsiz boʻlsa, xarob boʻlgʻay.
Bukovskiy:
Sevgi sabr talab qilar,
- odamlar shunday deyishadi,
Lekin kutaverib koʻplar aqldan ozadi.
Kimdir so‘nggi nafasigacha kutib yashaydi,
Kimdir esa bir kechada xarob.

Mark Tven – “Inson oʻzi nima?”
(Ushbu sharh va kitob tabingizni xira qilishi mumkin)

"Inson – mashina!" Asar mo‘ysafidni keskin hukmi bilan boshlanadi. Bu fikrni eshitgan odam tabiiy ravishda qarshi fikr bildiradi, xuddi asarni ikkinchi qahramoni singari: “Yoʻq adashyapsiz, insonni qalbi, his-tuygʻulari, erkin irodasi, yuksak axloqi bor,” deya. Ammo bu kitobni oʻqir ekansiz, shunday qatʼiy, shafqatsiz va aniq dalillarga duch kelasizki, ularning qarshisida ojiz qolishingiz mumkin.

“Fikrlarimiz oʻzimizgami tegishli?”
Mo‘ysafid qatʼiy turib shunday deydi: “Inson hech qachon oʻz fikrlarini mustaqil ravishda yaratmaydi, ularni tashqi taʼsirlardan oladi.”
Yigit esa bu fikrga eʼtiroz bildirgan holda: “Axir men hozir bu gaplaringizning bemaʼniligini aytmadimmi! Xoʻsh bu fikrni qayerdan oldim unda?”
Moʻysafid: "Bu ham oʻzingga tegishli emas. Ajdodlarini asrlar davomida ongiga oʻrnashgan fikrlarini sening ongingga oʻtgan qoldigʻidir. Oʻzingdan hech qanday yangi fikr yaratganing yoʻq."
Bu kitobni o‘qir ekansiz ichingizda nimadir sinadi. Axir biz butun umrimizni "mening fikrim", "mening tanlovim", "mening axloqim" deb yashaymizmi?

“Axloq”
Mo‘ysafid: "Sizning axloqingiz – sizni shunday tarbiyalagan jamiyat axloqidir. Agar siz boshqa mamlakatda tugʻilganingizda, oʻzgacha axloqqa ega boʻlardingiz."
Haqiqatdan ham, biz nimani yaxshilik va nimalarni yomonlik deb bilamiz oʻzi? Agar jamiyat bizga yaxshi axloq deb hisoblaganlarimizni aksincha teskarisini oʻrgatganida, bugun biz oʻzimizni butunlay boshqa odam sifatida koʻrmasmidik?

Madaniyatga asoslangan axloqiy nisbiylik nazariyasiga koʻra, har bir jamiyat oʻz tarixi, dini, urf-odatlari asosida axloqiy meʼyorlarni shakllantiradi. Yaʼni, yaxshi va yomon tushunchalari nisbiydir va muayyan ijtimoiy sharoitga bogʻliq. Shu sababli, odamlar oʻz jamiyatidagi axloqiy normalarni tabiiy deb qabul qiladi, boshqa muhitda tugʻilganida esa boshqacha axloqqa ega boʻlar edi.
Bu hodisa koʻplab olimlar tarafidan oʻrganilgan.

Masalan Stenford Universiteti professori Richard Shveyder, u Hindiston va AQShdagi axloqiy qoida va qadriyatlarni solishtirib, odamlar jamiyatiga bogʻliq holda maʼlum xatti-harakatlarni maʼqullashi yoki qoralashini ko‘rsatib bergan. Amerikalik uchun ota-onaning so‘ziga qarshi chiqish mustaqillik belgisi bo‘lishi mumkin, lekin Hindistonda bu hurmatsizlik sanaladi. Demak, bizning axloqiy qarashlarimiz tug‘ilgan yerimizga bog‘liq holda shakllanadi.

“Fidoyilik”
Mo‘ysafid, yigitga yana bir zarbani beradi: "Inson, fidokorlik qilayotgandek koʻrinadi. Ammo aslida bunday narsa hech qachon boʻlmagan va boʻlishi ham mumkin emas."
Yigit yana eʼtiroz bildiradi: "Agar bir kishi oʻzining yoʻlkira pulini muhtoj kampirga bersa-yu, oʻzi uzoq masofani piyoda bosib oʻtsa, bu fidoyilik bo‘lmay nima?"
Mo‘ysafidning javobi tayyor: "U shunchaki vijdonining qiynog‘idan qochish uchun shunday qildi. Tinch uyqusi, vijdon azobidan xalos boʻlish huquqini sotib oldi. Yaʼni u oʻz ruhini qoniqtirish uchun harakat qildi."

Bu fikrni oʻylab koʻring: biz biror kishiga yordam berganimizda, avval oʻzimizni yaxshi his qilishni xohlaymiz. Aks holda, oʻzimizni yomon his qilamiz. Shuni o‘zi ham oʻz nafimizni oʻylash emasmi?
Kitob inson tabiatining koʻplab achchiq haqiqatlarini ochib beradi. "Inson oʻzi nima?" – shunchaki falsafiy asar emas. Bu – odamni oʻziga oʻzi begona qiladigan kitob. Oʻqiganingizdan keyin har bir harakatingizga shubha bilan qaray boshlaysiz. Shu qarorni oʻzim berdimmi? Yoki bu menga yuklatilgan, oʻrgatilganinimi? Men haqiqatan ham yaxshilik qilyapmanmi? Yoki faqat oʻzimni yaxshi his qilish yoki evaziga boshqa bir dunyoda mukofot olish uchunmi?

Uzoq muddatli baxt qanday bo‘ladi? Insonning ehtiyojlari, maqsadlari va unga kayfiyat ulashuvchi omillar doimiy o‘zgarib turmaydimi? Bugun bizni baxtli qilishi mumkin bo‘lgan moddiyatga bog‘liq narsalar bir necha yil o‘tib umuman ahamiyatsiz bo‘lib qolishi mumkin-ku.

Masalan, lotereyada katta yutuq qo‘lga kiritgan odam dastlab o‘zini juda baxtli his qiladi, lekin gedonik adaptatsiyaga ko‘ra, vaqt o‘tishi bilan bu his kamayadi yoki butunlay yo‘qoladi. Hatto avvalgi ruhiy holatidan ham yomonlashishi mumkin. Brikman, Koats va Janoff-Bulman tadqiqotida birdan boyib ketgan yoki doimiy boylik ilinjidagi kishilarda ham vaqt o‘tib oddiy odamlarga nisbatan hayotdan kamroq zavq olishlari aniqlangan.

Fikrimcha, pul va baxt o‘rtasidagi bog‘liqlik ko‘pincha illuziyadan boshqa narsa emas.

"Inson hayotida sodir boʻladigan eng buyuk baxtlardan biri – sevgan insoni bilan har qanday mavzu haqida suhbatlasha olishi. Baxtli onglardan tortib, eng ahamiyatsiz masalalarigacha u bilan boʻlishish – qalbingga huzur olib keladi. Shunday bir inson borki, uning borligini oʻzi har qanday qiyinchilikni yengishingda senga kuch beradi va bu – sevgidan ham ustun tuygʻu." ©

Sevgi va ayriliq hamda toksik munosabat : Billie Eilishning yangi klipi haqida.

Sanʼat har doim insonning ichki kechinmalarini ifoda etishning chuqur yoʻli boʻlib kelgan. Xususan, musiqiy videolar orqali sanʼatkorlar nafaqat qoʻshiqni, balki shu musiqaning ichidagi qahramonning hikoyasini ham koʻrsatib beradi. Billie Eilishning soʻnggi musiqiy kliplaridan biri ana shunday kuchli, his-tuygʻularga boy ramziy ifodalar bilan toʻyingan. Ushbu klipda bor yoʻgʻi bir qahramon koʻrinsada, shu qahramon orqali butun kechinmalarni mohirona koʻrsatib beraolgan.

Nosogʻlom sevgi va oqibatlari:

Qoʻshiq soʻzlarini boshlangʻich qismi sof sevgi bilan boshlansada, oʻrtalaridan ayriliq va sogʻlom boʻlmagan munosabat ifodalangan. Klipda har tomonga sudralayotgan, ammo uni tortayotgan kimsa koʻrinmasada, ushbu tasvirlardan yoʻqotilgan sevgini, oʻtmishda qolgan munosabatlarning taʼsiri hayotiga qanchalik taʼsir qilayotganini sezamiz.

Sevgi insonni shunchalik oʻziga bogʻlaydiki, u tark etgan boʻlsa ham, taʼsiri hali uzoq vaqtgacha yoʻqolmasligi mumkin *qoʻshiqda kechgani kabi balki qabrgacha. Ayriliqning ogʻriqli koʻrinishi koʻpincha ichki kurashlarni davom ettiradi, ming u inson hayotingizga zarar bergan boʻlsada ammo sevgining kuchi bu jarayondan xalos boʻlishga imkon bermaydi. Klipda bu holat koʻrinmas kuch orqali ochib berishga harakat qilingan.

Inson sevgidan koʻr boʻlib, oʻz nazoratini yoʻqotishi, hayotini boshqaruvini izdan chiqaradigan darajada tobe boʻlib qolishi mumkin. Bu ramziy ifoda insonning ichki kurashlarini, hayotidagi muvozanatni saqlay olmasligini misoli. Musiqiy kliplar orqali bunday kuchli ifodalar va tasvirlar yaratish sanʼatning eng yuksak nuqtasi boʻlib, bizni his-tuygʻularimizni qayta soʻroqlashga va bunday munosabatlarning zararlarini oʻylashga undaydi.

Video klip: https://youtu.be/V9PVRfjEBTI?si=2lyuxyMkTtzCTBM6