“Ашшими”ми ёки “ана шу ”ми?
Бошқа вилоятлик тенгдошингиз билан суҳбатлашиб қолганда бир-бирингизни тушунмай қолган пайт бўлганми? Бир мамлакатда яшаб, бир миллатга мансуб бўла туриб, бир-бирининг гап-сўзларини тушунмаслик ғалати ҳолат, албатта. Бироқ, бундай вазиятларнинг учраб туриши табиий ҳол. Ахир буни шева деб қўйишибди.
Университетга ўқишга кириб, курсдошларимиз билан таниша бошлаганимизда бизни илк ҳайратга солгани шевалар бўлган. Аввалига турли вилоятлардаги дўстларимизнинг ўзига хос талаффузи ғалати туюлган. Секин-аста бухоролик Одилбекнинг ҳар икки гапнинг бирида айтадиган “иби”сига, андижонлик Саодатнинг “ашши”сига, хоразмлик Темурнинг “ҳовва”сига, қашқадарёликларнинг “боропти, келопти, боддим, келлим”ига ўргандик. Бир-биримиздан сўраб, айрим нарса ва буюмлар номланишидаги фарқларни билиб олдик. Фақат шаҳрисабзликларнинг “га” билан “да”ни аралаштириб юборишига кўникаолмадим.
Таътилдан Тошкентга қайтган шаҳрисабзликларга жўртага: “Нима билан келдинглар?” деб сўрардим, “Поездга келдик”, дерди. “Поездга келган бўлсаларинг, кўтариб кетасизларми ё судраб?” дердим ҳазил аралаш. Дарвоқе, шаҳрисабз ва китобликлар оғзаки нутқда жўналиш келишиги “га”ни ўрин пайт келишиги “да” ўрнида ишлатарди. Бунинг нотўғри эканини билсада, беихтиёр шу хатога йўл қўярди ва баъзан домлаларимиздан ҳам дакки эшитарди.
Шевалар улкан бир уммонки, унга шўнғиган сайин сиру синоати очилаверади. Ўзбекона сўзу иборалар, қочиримлар жонланади, она тилимизнинг ўзига хос жозибаси “мана, мен” деб кўринади. Шева сўзларимизнинг қай бири аллақачон адабий тилимизга кириб, изоҳли луғатлардан ўрин олган бўлса, қай бири ҳозирча фақат жонли мулоқотда яшаб юрибди. Шевалар билан боғлиқ ҳангомалар, ҳазил-мутойибалар ҳақида гапирмасам ҳам бўлади.
Маълумотларга қараганда, дунёдаги 50 миллионга яқин киши ўзбек тилида гаплашади. Адабий тилимизга озуқа бериб турувчи ранг-баранг шеваларимиз билан бирга тилимизнинг улкан тарихи ҳам борки, бу ўтмишнинг бутун жозибаси мумтоз адабиётимизда, жумладан, Алишер Навоий асарларида намоён бўлган. Бугун биз Навоий асарларини луғатлар ёрдамида ўрганганимиз тилимизнинг қотиб қолмай, ҳамиша тараққий этгани, таркибига янги-янги сўзлар кириб келгани, қайси бир сўзларнинг истеъмолдан тушиб қолгани натижаси ҳамдир.
Четдан кириб келган сўзларни халқ жонли тилида ўзига, талаффузига мослаб олади. Шунинг учун ота-оналаримиз автобусни – аптабус, тракторни – тирактир, стулни – устал, велосипедни – валсапит тарзида талаффуз қилишган.
Китоблик шоира Гулбаҳор Жумаева “Олманинг тагига олма тушди” деган шевага бой бўлган сатирик шеър ёзибди, бир эътибор беринг-а :
Анггорга кир, экинладди суғор, болам,
Кўча-пўчайни йиғиштир, ўлай сангга.
Аммурни оч, экин-тикин
чаннаб кеткан,
Ман тандирга буррак самса
қилай сангга.
Бика белқасийни байла, белинг тутар,
Бойимжонни босип ома, тузук суғор.
Белғиштайди ечиб келай, бир беинним
Гувалакка тўлдирипти ошиб девол.
Гуппичамни кияй, ўлсин бу ваража,
Билмаёмман, гаттак мазам қочобти.
Уф, томорқага сув келиш қийин бўлли,
Қайси дидашах йўллан сувди очопти…
Шеър анчагина катта бўлиб, ичувчи эр, рўзғор бутлиги деб яшаётган аёл ва тўполончи бола ҳақида аслида…
Миллий тил тушунчасининг ҳажми ва қўлланиш доираси кенг бўлиб, лаҳжа ва шеваларни ҳам қамраб олади. Шевалар адабий тил тушунчасига кирмайди, бироқ, улар тилнинг қуйи шакли ва тармоқлари ҳисобланиб, адабий тилни бойитиш учун хизмат килади. Aдабий тил меъёрларининг такомиллашуви, фан ва маданият тараққиёти, шаҳар билан қишлоқ ўртасидаги тафовутларнинг камайиб бориши каби экстралингвистик омиллар туфайли шевалар ҳам аста-секин ўз ҳусусиятларини йўқота боради.
Жасур Каримов.