منبع‌شناسی انسان‌شناختی

صوت نشست اول «کارها و زندگی‌ها: سنجش و خوانش انسان‌شناسی ایران»

میهمان: معصومه ابراهیمی

زمان: دوشنبه اول مرداد 1403

موضوع بحث: کتاب دیوشناسی ایرانی

مدت زمان: 2:03:49

مباحث مطرح‌شده: نسبت مطالعه فولکلور و مطالعه انسان‌شناختی، رابطه مطالعه اسنادی و مطالعه میدانی، انسان‌شناس به‌منزله‌ی دانشنامه‌نگار، چیستی ایرانی‌بودن، نظرات و ایده‌های شخصی پژوهشگر، ایده‌های انسان‌شناسی اولیه و فایده‌ی آنها در ایران، کارمیدانی و درنهایت پژوهشگران محلی و مطالعات مردم‌شناختی آنها.

#یادداشت‌راهنما
کتاب‌های جدید در انسان‌شناسی

چندین #پادکست در انسان‌شناسی منتشر می‌شوند. یکی از آنها پادکستِ "New Books in Anthropology" است. در این پادکست با نویسندگان درباره‌ی کتاب‌های جدیدشان مصاحبه می‌شود. تا امروز 2043 اپیزود از این پادکست منتشر شده است.

اگر پادکست انگلیسی گوش می‌دهید، با شنیدن این پادکست از امروزِ انسان‌شناسی هم باخبر می‌شوید.

علاوه بر وبسایت‌شان، در اپلیکیشن‌های پادکست نیز می‌توانید پیدایشان کنید.

«کارها و زندگی‌ها»؛ برگزاری نشست‌های سنجش و خوانش

کار انسان‌شناختی چهار وجه دارد: آنچه انجام‌دادنی است که در کارمیدانی نمود می‌یابد، آنچه نوشتنی است که در تولید متن مردم‌نگاری نمود می‌یابد، آنچه خواندنی است که انسان‌شناس، چه در میدان و چه بیرون آن، با خواندن دیگر انسان‌شناسان به کارش جهت می‌دهد و خود و کارش را در موقعیت به‌خصوصی در گفتمان انسان‌شناختی قرار می‌دهد و درنهایت، نقد و بحث عمومی است که به ارزیابی کار انسان‌شناختی تولیدشده از خلال سه وجه دیگر می‌پردازد و این چرخه را تکمیل می‌کند.

سه مورد نخست، تاحدی فردی است و خود انسان‌شناس باید آن را پیش برد. اما مورد چهارم تنها در یک اجتماع علمی‌ ـ عمومی است که امکان تحقق می‌یابد. جایی که کارهای انسان‌شناختی منفرد در منظومه‌ی بزرگ‌تری از کارها قرار می‌گیرند و شمای گفتمان انسان‌شناختی را محقق می‌سازند.

در کارگروه منبع‌شناسی انجمن انسان‌شناسی ایران قصد داریم برای تحقق این فضا، نشست‌های منظمی را برای بررسی و ارزیابی کارهای انسان‌شناختی ایرانی برگزار کنیم. با دعوت از نویسندگان و دیگر تولیدکنندگان کار انسان‌شناختی ـ در فرم‌های غیرنوشتاری ـ درباره‌ی فرایند تولید یک کار انسان‌شناختی بحث می‌کنیم و به سنجش و خوانش آن کار می‌پردازیم.

در صورتی که پیشنهادی برای پرداختن به یک کار به‌خصوص یا یک انسان‌شناس به‌خصوص دارید، لطفاً در کامنت‌ها نظرتان را ثبت کنید. همچنین، در صورتی که مایلید کار خودتان در این نشست‌ها بررسی شود نیز به ما پیام دهید.

#معرفی‌کتاب
زار در قاهره

مراسم یا آیین زار در جنوب ایران شاید یکی از معروف‌ترین مناسک ایرانی باشد که موردتوجه انسان‌شناسی ایران قرار گرفته است. غلامحسین ساعدی و کتاب اهل هوای او که زیرنظر موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی منتشر شد، در این نامبرداری نقش داشت. دوره‌ای که نویسندگان و اهل ادب ایرانی در ژانر مونوگرافی طبع‌آزمایی می‌کردند و با پژوهش‌های مردم‌نگارانه ایده‌های روشنفکرانه‌ی خود را می‌آزمودند: ساعدی، آل‌احمد، طاهباز و... .

زار علاوه بر سواحل جنوبی ایران در سواحل دریای سرخ نیز حضور دارد. درنتیجه، برای مخاطب ایرانی می‌تواند جالب باشد که این آیین/اعتقاد در دیگر نقاط این منطقه چگونه است.

انسان‌شناس مصری Hager El Hadidi در کتاب «زار: تسخیر روح، موسیقی و مناسک شفابخش در مصر» به مطالعه‌ی مردم‌نگارانه‌ی زار می‌پردازد؛ با کارمیدانی دو ساله و چندمیدانه و با بررسی سیصد آهنگ زار.

این کتاب بررسی تاریخ و فرهنگ روبه‌زوال زار و بررسی جهانی است که زنان مصری با ارواحِ زار وارد رابطه‌ی چانه‌زنی می‌شوند. زار هم یک روح تسخیرکننده است و هم مجموعه‌ای از مناسکی است که در پی ایجاد مصالحه و سازش بین ارواح و انسانی هستند که میزبان این ارواح شده است. این ارواح دمدمی‌مزاج در دنیایی موازی و نامرئی زندگی می‌کنند و خشم‌شان را با ایجاد ناخوشی برای میزبانان‌شان نشان می‌دهند. برای درمان این ناخوشی نیاز به مصالحه‌ی آیینی است.
اجرای مناسک زار، رقص با آهنگ‌های زار و تجربه‌ی خلسه برای زنان مصری می‌تواند رفاه ازدست‌رفته‌ی آن‌ها را بازآورد.

کتاب در سال 2016 و از سوی انتشارات دانشگاه آمریکایی قاهره منتشر شده است.

✍🏼 یوسف سرافراز

#ابزار
انسان‌شناسی در کارتون

برنارد پرلی استاد انسان‌شناسی دانشگاه ویسکانسن است. علاوه‌بر انسان‌شناسی، زمینه‌ای نیز در هنر و معماری دارد. علاوه‌براین‌ها، او از جمعیت‌های بومی آمریکای شمالی است: وُلاستوکی‌یک در کانادا. ترکیب این سه زمینه زمینه‌ساز شهرت او شده: با کشیدن کارتون‌هایی که با زبانی طنز تاریخ انسان‌شناسی و مواجهه با بومیان را تصویر می‌کند.

کارتون‌های پرلی می‌توانند ابزار مناسبی برای آشنایی با انسان‌شناسی باشند، خاصه در ابتدای ورود به این رشته. این کارتون‌ها می‌توانند زمینه‌ی بحثِ بسیاری از ایده‌ها، مفاهیم و نظریه‌ها باشند، همینطور برای مرور تاریخ انسان‌شناسی، نقطه آغاز مناسبی برای بحث باشند.

او مجموعه‌های متنوعی دارد. گاه از کارتون‌ها و زبان طنز آنها برای التیام‌بخشی به آنچه بر بومیان آمریکا گذشته استفاده می‌کند. گاه با انسان‌شناسی شوخی می‌کند و گاهی نظریه‌های انسان‌شناسی و سیر آنها را نشان می‌دهد. همه‌ی این‌ها از کارتون‌های او ابزار مناسبی برای یک بحث فعالانه در کلاس‌ها و دوره‌های مختلف ساخته است.

در اینجا تعدادی از آنها را مرور می‌کنیم. کارتون‌های دردسترس او را در فایل فشرده قرار داده‌ام که می‌توانید دانلود کنید.

✍🏼 یوسف سرافراز

#یادداشت‌راهنما
کتاب‌شناسی آکسفورد؛ یک انگلیسی همه‌چیز تمام

کتاب‌شناسی آکسفورد یک پروژه‌ی کتاب‌شناسی آنلاین است که با محوریت رشته‌های علوم انسانی شکل گرفته است؛ 43 رشته را (ازجمله انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی) شامل می‌شود. شعار آن‌ها ـ بهترین تحقیق‌تان از این‌جا شروع می‌شود ـ از معدود شعارهایی است که با واقعیت مطابقت دارد. جایی که می‌تواند اولین قدم برای شروع یک پژوهش باشد. یا جایی که می‌تواند به‌شکلی کامل کنجاوی برای آشنایی با یک حوزه، نظریه، شخصیت و مفهوم را برطرف کند. یا جایی که جایگزین بسیاری از روال‌های وقت‌گیر و مبتنی بر شانس‌وتصادف جستجوکردن است؛ خصوصاً وقتی می‌خواهیم برای اولین‌بار با حوزه یا مفهومی آشنا شویم.

در رشته‌ی انسان‌شناسی 292 مدخل در این کتاب‌شناسی وجود دارد که به تفکیک حوزه‌های موضوعی قرار گرفته‌اند. هر مدخل با توضیح مختصری آغاز می‌شود و سپس مهم‌ترین رفرنس‌های آن حوزه همراه با توضیحات می‌آیند. در اینجا است که می‌توانید مهم‌ترین شخصیت‌ها و متون یک حوزه را بشناسید.

کتاب‌شناسی آکسفورد ترکیبی از یک کتاب‌شناسی مشروح و یک دانش‌نامه است. برای تضمین اعتبار مدخل‌ها، هر رشته یک سردبیر و یک هیئت تحریریه دارد و مدخل‌ها چندین‌بار peer review می‌شوند.

در کتاب‌شناسی انسان‌شناسی، مدخل‌ها این‌گونه تفکیک شده‌اند (گرچه گاهی این تفکیک با تصورات قبلی ما متفاوت است):

نظریه‌ی انسان‌شناختی (21)، انسان‌شناسی دین (19)، باستان‌شناسی (30)، انسان‌شناسی قضایی (6)، انسان‌شناسی زبان‌شناختی (25)، انسان‌شناسی پزشکی (15)، انسان‌شناسی جسمانی (15)، انسان‌شناسی سیاسی و اقتصادی (39)، پرکتیس و روش (12)، مطالعات منطقه‌ای و ناحیه‌ای (8)، انسان‌شناسی اجتماعی و فرهنگی (85)، انسان‌شناسی بصری (17).

نکته‌ی مهم: دسترسی به متن کامل مدخل‌ها نیازمند ثبت‌نام دانشگاه‌ها است. صرفاً بخش مختصری از هر مدخل به‌صورت رایگان دردسترس است. گرچه همین بخش کوتاه نیز مفید است، اما می‌توانید از دوستان‌تان که در خارج از ایران تحصیل می‌کنند بخواهید متن کامل مدخل را برایتان بگیرند.

✍🏼 یوسف سرافراز

#یادداشت‌راهنما
انسان‌شناسی در ویکی‌پدیا

عادت کرده‌ایم به دیدن ویکی‌پدیا در ابتدای صفحه‌ی جستجوی گوگل. دانش‌نامه‌ا‌ی عمومی که گرچه قابل اتکاء نیست، اما می‌توان تقریباً هر جستجویی را از آنجا آغاز کرد. در ویکی‌پدیا مدخل چشم‌نوازی درباره‌ی منبع‌شناسی انسان‌شناختی وجود دارد. مدخلی که خواندن آن می‌تواند تصویر گسترده و کلی‌ای از انسان‌شناسی پیش چشم بیاورد.

این مدخل با عنوان Bibliography of anthropology به تفکیک چهار زیررشته‌ی انسان‌شناسی در سنت آمریکایی (فرهنگی، باستان‌شناختی، زبان‌شناختی و زیستی) به ارائه‌ی فهرستی از برجسته‌ترین متون انسان‌شناسی پرداخته است. متون برجسته‌ای که هر یک شمایل انسان‌شناسی در دوره‌ی خود بوده‌اند. علاوه بر متون انسان‌شناختی، متونی از سایر حوزه‌ها نیز، مانند نظریه‌ی ادبی، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی و فلسفه، که ارتباطی با انسان‌شناسی داشته‌اند آمده است.

ذیل انسان‌شناسی اجتماعی‌فرهنگی، دو کتاب‌شناسی آمده است. نخست، کتاب‌شناسی گاه‌شمارانه و دیگری کتاب‌شناسی موضوعی. در گاه‌شماریْ متون برجسته به تفکیک‌ دهه آمده است: از آغازها تا 1899 که دسته‌ی اول است و دهه‌ی 2020 که آخرین دسته است. مطالعه‌ی این گاه‌شماری به‌خوبی می‌تواند صیرورت انسان‌شناسی و شخصیت‌ها و متون برجسته‌ی هر دهه را نشان دهد. گاه‌شماری دوم بر مبنای موضوع ترتیب داده شده: درآمدهای عمومی و تاریخ‌ها، نظریه‌ی مناسکی، انسان‌شناسی سایبر، انسان‌شناسی طراحی، انسان‌شناسی بوم‌شناختی، انسان‌شناسی اقتصادی، انسان‌شناسی سیاسی، انسان‌شناسی روان‌شناختی و درنهایت انسان‌شناسی شهری.

سپس متون مهم در انسان‌شناسی زبان‌شناختی آمده است. بعد از آن متون مهم انسان‌شناسی زیستی و پس از آن متون مهم انسان‌شناسی باستان‌شناختی.
در نهایت نیز، برخی از متون دیگر رشته‌ها که بر انسان‌شناسی موثر بوده‌اند آمده است.

مثل هر منبع ارزشمند دیگری، گشتن در قسمت رفرنس‌ها و یادداشت‌های این مدخل نیز دروازه‌ای است به جهان گسترده‌تری از منابع.

✍🏼یوسف سرافراز

برنامه‌های کارگروه منبع‌شناسی انجمن انسان‌شناسی ایران

بنا به اهدافی که مطرح شد، این کارگروه حول محور منبع‌شناسی سه خروجی خواهد داشت:

1. متن‌ها
2. کارگاه‌های آموزشی
3. نشست‌های عمومی

خروجی‌های متنی عبارت‌اند از:
الف) فهرست‌ها

مانند فهرست خواندنی‌های ضروری برای آشنایی اولیه با انسان‌شناسی، فهرست کلاسیک‌ها و فهرست منابع حوزه‌های موضوعی خاص.

ب) یادداشت‌های راهنما

که در آن‌ها تلاش می‌کنیم منابع مختلف را به‌ شکلی کاربردی معرفی کنیم.

ج) تازه‌های نشر

تلاش می‌کنیم خبر انتشار کتاب‌های فارسی و انگلیسی انسان‌شناسی و همینطور انتشار شماره‌های ژورنال‌های معتبر را منتشر کنیم.

د) ابزارها و متریال‌های آموزشی

که در اینجا نیز تلاش می‌کنیم مطالب مفید برای کلاس‌ها و دروس را معرفی کنیم.

ه‍) ژورنال‌ها تخصصی

تلاش می‌کنیم فهرست جامعی از ژورنال‌های تخصصی را به‌شکلی کاربردی معرفی کنیم.

خروجی‌های کارگاهی عبارت‌اند از کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی با محوریت منبع‌شناسی. برای نمونه، مهارت جستجو، کار با نرم‌افزارهای مرتبط، آشنایی با انواع متون انسان‌شناسی.

در نشست‌های عمومی تلاش می‌کنیم حول موضوعات مرتبط با منبع‌شناسی انسان‌شناسی نشست‌های عمومی برگزار کنیم. برای نمونه، دعوت از انسان‌شناسان ایرانی برای گفتگو حول آثارشان (چه کتاب و چه مقاله) یکی از محورها است.

در صورتی که پیشنهادی برای هر یک از این محورها دارید لطفاً در قسمت کامنت‌ها مطرح کنید.

اعلامیه‌ی آغازبه‌کار و فراخوان همکاری
کارگروه «منبع‌شناسی انسان‌شناختی» انجمن انسان‌شناسی ایران

برای انسان‌شناس‌شدن باید چه چیزهایی خواند؟
چگونه از جریان‌های روز انسان‌شناسی آگاه شوم؟
از کجا بدانم منابع مهم و کلیدی حوزه‌ی موردعلاقه‌ام در انسان‌شناسی کدام‌ها هستند؟

این پرسش‌ها سوالات کلیدی‌ای هستند که هر کنش‌گر انسان‌شناسی (دانشجو، پژوهشگر، استاد و یا علاقه‌مندانی بیرون از چهارچوب دانشگاهی) با آن روبرو شده‌ است. دانشجویان، به‌ویژه دانشجویان ورودی، گاه تا ترم‌های آخر تحصیلی‌شان آشنایی چندانی با متون مهم رشته‌شان کسب نمی‌کنند. در صورتی که حوصله و مهارت «سرچ و جستجو» در افرادی نباشد، بسیاری از پژوهش‌ها با غیاب منابع مهم یا حتی منابع موجودِ قابل‌اشاره انجام می‌شوند. در برخی از کلاس‌ها ممکن است منابع اصلی درس معرفی نشوند. یا مهم‌تر اینکه تفاوت بین انواعِ منابع دردسترس مشخص نشود (برای نمونه تفاوت کتاب اورجینال با تکست‌بوک، هندبوک، دانش‌نامه و...). گاه به‌علت کهنه‌شدن برخی کتاب‌ها و عدم تجدیدچاپ آن‌ها بسیاری از منابعِ دردسترس ناشناخته می‌مانند.

تمام این نکاتْ ضرورتی را ایجاب می‌کند؛ ضرورت منبع‌شناسی و انواع مختلف مهارت‌هایی که با آن در ارتباط‌اند. منبع‌شناسی می‌تواند کلید ورود به جهان متنوع و گاه ناشناخته‌ی انسان‌شناسی باشد. از مهارت‌های جستجو آغاز می‌شود و تا شناخت انواع مختلف منابع ادامه می‌یابد. درنتیجه، هدف ما در این کارگروه معرفی منابع کلیدی و اساسی انسان‌شناسی (در حوزه‌های مختلف) به‌نحوی است که برای کنشگران مختلف این حوزه مفید و مناسب باشد و نیازهای آموزشی و پژوهشی‌شان را مرتفع سازد.

کارگروه منبع‌شناسی اهداف زیر را دنبال می‌کند:

1. تهیه فهرست‌های متنوع برای انواع مختلف کنشگران با توجه به نیازهای متنوع آنها (برای نمونه، فهرست‌های مناسب برای دانشجویان ورودی، فهرست کلاسیک‌ها، فهرست منابع در حوزه‌های موضوعی و...).
2. تهیه متون راهنما برای معرفی و دسترس‌پذیرساختن منابع (برای نمونه، معرفی ژورنال‌های مطرح، پایگاه‌های داده، پادکست‌ها، وبسایت‌ها و...).
3. برگزاری کارگاه‌های آموزشی حول موضوعات مهم منبع‌شناسی انسان‌شناختی (برای نمونه، آشنایی با انواع متون علمی، حلقه‌های مطالعاتی متون، آشنایی با منابع آنلاین انسان‌شناختی و...). همینطور جلسات نقد و بررسی منابع و مباحث منبع‌شناسی انسان‌شناختی.
4. معرفی ابزارها و متریال‌های آموزشی و پژوهشی.
5. بررسی و معرفی منابع قدیمی و ازیادرفته‌ که در تاریخ انسان‌شناسی ایران منتشر شده‌اند.

تحقق این اهداف و همینطور تعریف اهداف جدید مستلزم همکاری با علاقه‌مندانی است که می‌خواهند از خلال فعالیت در این کارگروه با انسان‌شناسی آشنایی عمیق‌تری بیابند و مبنایی برای آشنایی دیگران ایجاد کنند. برای همکاری و همیاری در این کارگروه لطفاً از طرق زیر در ارتباط باشیم:

ایمیل: yusefsarafraz@gmail.com
تلگرام: @yusefsarafraz