Ko‘ngil nigohi

​"Kambagʻallik ayb emas. Biroq yoʻqchilik bu – illat. Siz kambagʻalchilikda hali oʻzingizning tugʻma olijanob fazilatlaringizni saqlab qolgan boʻlasiz, yoʻqchilikda esa ularni hech qachon va hech kim saqlab qola bilmaydi".

"Jinoyat va jazo" – Fyodor Mixaylovich Dostoyevskiy

Asar bosh qahramoni qalbini tinimsiz oʻrtagan gʻamlardan g'arib va bechorahol odamga aylanib qolgan sobiq talaba – Rodion Romanovich Raskolnikov. Uncha-muncha odam emas edi bu Raskolnikov deganlari. Buyuk bir qalb egasi edi u. Jinoyat sodir etmasidan avval ham u shunday mudhish va dahshatli bir ishni qilish qoʻlimdan kelmaydi, dilimda shunchalar qabohat yashirinmagan,deb ishonardi. Ammo qismatiga bitilgan bu yozuqdan qochib qutulishning imkoni yoʻq edi goʻyo. Raskolnikov oʻz umrini gʻoyaga,umid va hatto xayolga bagʻishlashga tayyor edi, faqat sudralib, "umum baxti" qachon kelishini kutib yashashni istamasdi. Romanni oʻqir ekansiz,sodir etilgan jinoyat shunchalar puxta oʻylab chiqilganini guvohi boʻlasiz. Muallif oʻzi shu jinoyatni sodir etgan-u, hamma azob-uqubatlarini toʻkib solgandek tuyuladi. Dostoyevskiy odam oʻldirmagan edi. Biroq adib aynan shunday jinoyatchilar ichida bir muddat yashagan. Bu narsa asarning shu darajada yuksak boʻlishiga xizmat qilgan. Har bir qahramonning qilgan ishi, aytgan gapi uning ruhiy holatiga muvofiq keladi. Dostoyevskiy inson ruhiyatining kashshofi edi.

Aksariyat hollarda,jinoyat ijtimoiy tuzumning adolatli emasligidan dalolat beradi. Jamiyatdagi insonlar hayoti yaxshilansa, jinoyatlar ham nisbatan kamroq sodir etiladi. Dostoyevskiyning eng katta yutugʻi jinoyatchining jinoyat sodir qilish jarayonidagi va undan keyingi ruhiy holatini aniq-ravshan tasvirlab berganligida. Asarni mutolaa qilish davomida savol tugʻiladi: Ijtimoiy adolatni tiklash uchun nima qilish kerak edi?

Hech kimga keragi boʻlmagan, kambagʻallarni siqib qonini ichadigan sudxoʻr kampir oʻlimidan keyin butun mol-mulkini, pul mablagʻlarini monastirlardan biriga oʻtkazilishini, buning evaziga oʻzi uchun abadiy duoyi fotiha qilib turilishini vasiyat qilgan edi. Shu joyida odamning kulgisi qistaydi. Nahotki umri davomida sudxoʻrlik qilib topilgan pullar evaziga u dunyoda rohat-farogʻat topmoqchi edi? Kasalmand va itfe'l bir kampirning hayoti evaziga yuzlab, minglab uvol boʻlib yotgan jonlarning koʻkraklariga shamol tekkani yaxshi,degan fikr Raskolnikovni jinoyatga boshlaydi. Amalga oshirilayotgan narsa "jinoyat emas"ligiga u oʻzini qattiq ishontiradi. Raskolnikov suvdan quruq chiqib ketishi, jazodan omon qolishi mumkin edi,ammo eng ogʻir hukm insonning oʻzi ustidan qilgan hukmi edi. Jinoyatni qilishga qilib,borgan sayin oʻzining koʻngli ayniy boshlaydi. Darhaqiqat,vijdon azobi, qamoqxonadagi azoblardan ming chandon ogʻir,yurakdagi olijanob tuygʻular bilan birga qabohatni koʻtarib yurish esa imkonsiz edi.

Romandagi har qanday holatda ham ezgu insoniy fazilatlaridan mahrum boʻlmagan, odamning koʻnglini his etadigan baʼzi qahramonlar qalbingizdan joy egallaydi. Ularning  oʻz kechinmalari,iztiroblari, faqatgina oʻzigagina maʼlum boʻlgan dardlari bor.Tinib-tinchimaydigan,o't-olov, qonida gʻayrat koʻpirib turadigan,metin iroda sohibi – Razumixin; oqila, ahdida mahkam tura oladigan,sabotli qiz – Dunya; gʻamdan ezilgan, farzandlarini jonidan ortiq sevgan – Pulxeriya Aleksandrovna; yoʻqchilik tufayli sharmandalik botqogʻiga botgan, ammo ruhiga gard qo'nmagan, oqkoʻngil qiz – Sonya shular jumlasidandir. Asarda Marmeladovlar oilasi haqida so'z borganda beixtiyor yuragingiz achishadi: Bolalari ochlikdan o'lmasligi uchun qizini qurbon qilgan  ota,qismatning achchiq sinovlariga bardosh berishga majbur ona,bir tishlam non va tuzukroq kiyim-kechakka zor boʻlgan bolalar...

Roman realizm uslubida yozilgan. Tili ravon, voqealar esa juda jonli tasvirlangan. Asarda muhabbat inson hayotining mazmunini tashkil etishi alohida taʼkidlanadi. Najot muhabbat va iymonda edi. Yozuvchi bu ikkisi ila eng ogʻir damlarda ham hayotga qaytish mumkinligini qahramonlar taqdiri orqali aks ettiradi.

@biroz_adabiyot

​​Bolalik – inson hayotidagi eng beg'ubor damlar. U vaqtlarda hamma narsa ko'zimizga oʻzgacha ko'rinadi. Bolalikdagi xotiralar ham iliq bahor quyoshiga o'xshaydi:qizdirmaydi,yondirmaydi;lekin isitadi.

Tortishuvlardan,turli xil "shovqin"lardan uzoq bo'lgan vaqtlarda o'y-fikrlar ham juda tiniq va samimiy bo'ladi. Qayg'u va hasratlar begona bo'lgan vaqtlar baribir boshqacha. Ularning o'z ifori,o'z rangi bor.  So'zlar ularni ifodalashga ojizlik qiladi gohida.Ko'zni yumasiz-u hammasini tasavvuringizda jonlantirasiz... shirin  entikasiz,yuzingizga tabassum yuguradi. "Eh,qaniydi, yana o'sha paytlarga qayta olsam",deysiz.

Bolalikni eslaganda, tasavvurimda eng birinchi, hovlimizda yog'gan oppoq qor jonlanadi. Ertaklar olamiga tushib qolgandek sezardim o'zimni. Oppoq qor va yerda menga jilmayib  turgan o'sha qorbola... Yillar oʻtsa ham hech yodimdan chiqmas ekan. Qancha qor yog'di,qancha bahorlar o'tdi. Lekin o'sha yog'gan qor boshqacha edida. Zavqi bor edi qandaydir. Qor qancha koʻp yogʻsa, shuncha yaxshi edi bizga. Issiq uydan sovuq boʻlsa ham koʻchaga shoshardik. Kun boʻyi koʻcha kezib charchamasdik. Hayotimiz esa chindan ham ertakka oʻxshardi...

Ulg'ayganimiz sari tashvishlar ko'paygandek go'yo. Yo'q, gap tashvishlarda ham emas. Hamma insonlarga ham sabriga yarasha beradi.Gap o'sha tashvish nima ekanligini bilmagan vaqtlarda. Hali g'uborlar qo'nib ulgurmagan jajjigina qalbni qo'msashimizda.

Biz istaymizmi yoki yo'qmi vaqt o'taveradi. Bir zumga bo'lsada ortga qaytmaydi. Yillar ketidan yillar quvaveradi,lekin bolalikning bahor-u qishi qaytmaydi. Uni eslatuvchi xotiralar esa qalbimizda doim biz bilan birga. U xotiralar havoyilikdan va soxtalikdan yiroq. Shu sababdan biz uchun juda qadrli.

@biroz_adabiyot

​Ey pokiza xilqat, xush kelding,
vojib boʻlsin Ishq duolari.
Tirnogʻingga arzimas sening
bu dunyoning bor dunyolari…

Bagʻring zahar-zaqqumga toʻlar,
kimdir otar soʻnggi toshini
va poyingga tashlaydi ular
muqaddas deb bilgan loshini…

Sen ketasan… Koʻkda yolgʻiz oy,
pastda uvlar nobakor itlar…
Tumshugʻi qon, panjalari loy,
potirlaydi qonxoʻr burgutlar…

Sen ketasan tanho va dilxun
girdob uzra oq gul misoli…
Pok tanangni asramoq uchun
lashkar tortar yulduz qiroli…

Ey pokiza xilqat, xush kelding!
Vojib boʻlsin Ishq duolari!
Tirnogʻingga arzimas sening
bu dunyoning bor dunyolari!..

Asqar Mahkam

@biroz_adabiyot

​Talabalik yillarda falsafa darsini juda yaxshi koʻrardim. Qiziqarli fan edi men uchun falsafa. Ayniqsa,dars davomida boʻlib oʻtadigan bahslarni yoqtirardim. (Hozir yozmoqchi boʻlganlarim falsafa haqida emas.) Xullas,bir kun falsafa darsida allaqaysi mavzuni tushuntirish jarayonida ustoz bir faktni keltirib oʻtdi: Statistik maʼlumotlarga qaraganda,sevib-sevilib turmush qurganlar orasida ajrimlar koʻproq boʻlayotgan ekan. Kattalar roziligi bilan,sovchilar orqali qurilgan oilalarda esa nisbatan kamroq ekan. Buning sababini ustoz taxminan shunday tushuntirgan edi: sevishganlar oʻz juftini idel shaxs sifatidagina taniydi,toʻydan keyin birga yashay boshlaganlaridan soʻng,tabiiyki, avval koʻrinmagan kamchiliklar koʻzga tashlanadi. Erkak yoki ayol tasavvuridagi yorini topolmay qoladi, xullas. Qattiq sevib qolganlarda ego ham kuchliroq bo'larkan.Yana baʼzi sabablar ham tushuntirildi. Haqiqatan barcha aytilgan gaplarda jon bor edi. Shu orada men: "Ustoz, muhabbatsiz turmush qursak,yaxshi ekan-da",– dedim yarim hazil qilib. Shuncha faktlar-u dalillarni keltirib turgan ustozimiz esa:"Yoʻq, oʻrtada sevgi boʻlgani maʼqul baribir",deya javob bergandi. Nimagadir shu suhbat haligacha yodimdan koʻtarilmabdi.

Sal oʻtib,bir voqeani guvohi boʻldim. Yon qoʻshnimiz ikki oʻgʻlini bir vaqtda uylantirdi. Katta oʻgʻilning yoqtirgan qizi maʼqul boʻlmadi shekilli, ota-ona oʻzi topgan yaxshi bir qizni oʻgʻliga olib berdi. Kichik oʻgʻli esa sevaman, o'laman qilib, kattalarning noroziligiga qaramay sevganiga uylandi. Oradan bir oy oʻtar-oʻtmas katta oʻgʻli haligi ota-onasi topgan – yaxshi qiz bilan ajrashib ketdi. Umuman olganda,qiz chindan yaxshi edi. Ammo koʻngil qursin ekan. Hozir u yigit boshqasiga uylangan. Qiz ham allaqachon boshqa biriga turmushga chiqqan.Sevganiga uylangan uka esa ayoli bilan binoyidek yashab kelyapti,farzandi ham bor. Statistik maʼlumotlar hozir qanaqa bilmadim,ammo muhabbatsiz turmush turmush boʻlmaydi.Nikohdan keyin boʻlsa ham erkak va ayol oʻrtasida muhabbat boʻlgani durust.Odam sevishga, sevilishga, qolaversa, tushunilishga juda muhtoj.

Muhabbat eskirmas mavzu. Koʻp yozish mumkin bu haqda. Mana hozir qish. Tashqarida esa qor. Shunday sovuq kunlarda qalbimizga iliqlik olib kira oladigan tuygʻu ham aslida muhabbat. Tashqarida qahraton qish boʻlsa ham,sevgi tufayli qalblarda bahor hukmron boʻlaveradi.Yashashga, yashaganda ham haqiqiy baxt bilan hamnafas holda yashashga undaydi muhabbat deganlari. Hayot yoʻllaringizni muhabbat atalmish tuygʻu nurafshon etsin!

@biroz_adabiyot

​Erix Mariya Remark yoshligidanoq adabiyot va sanʼatga mehr qoʻydi, musiqa bilan shugʻullandi,Iogann Gyote, Herman Hesse, Fyodor Dostoyevskiy kabi adiblar ijodini sevib mutolaa qildi.

Remark insoniyat tarixidagi eng dahshatli qirgʻinlardan biri boʻlgan Birinchi jahon urushida qatnashgan. Urushda olgan jismoniy va ruhiy jarohatlari yozuvchining koʻplab asarlarida oʻz ifodasini topgan.

1930-yil Germaniyada Gitler boshchiligidagi natsistlar partiyasi hokimiyatni egallagach, Remark asarlari yoqib yuboriladi, oʻzi esa Germaniya fuqaroligidan mahrum etiladi. Adib avval Shveytsariyaga, soʻngra AQSHga koʻchib ketadi va asosiy eʼtiborni ijodga qaratadi. Ikkinchi jahon urushi tugaganidan soʻng Yevropaga qaytishga muvaffaq boʻladi.

@biroz_adabiyot

​"Xotirlarga yagona boyligingiz boʻlib qoladigan darajada qaramang,bu ogʻir yuk".

"Jannatdagi soyalar " – Erix Mariya Remark

1930-yillarda Germaniyada Gitler boshchiligidagi natsistlar partiyasi hokimiyatni egallaydi. Gitler nemislarni biologik jihatdan boshqalardan ustun boʻlgan oriylar irqiga mansub deb hisoblagan.Yahudiylar esa past irq hisoblanib, german xalqlari yonida yashashga nomunosib deb topilgan. Shunday qilib, qachonlardir yuksak madaniyatli xalq hisoblangan nemis xalqi vahshiylikda uncha-muncha qonxoʻr odamlarni-da ortda qoldira boshlaydi.

Qochqinlar juda koʻpchilikni tashkil etardi. Ochlik, baxtsizlik,yolgʻizlik, oldinda kutib turgan muqarrar oʻlim koʻplab insonlarni toʻxtovsiz qochishga, Vatanni tark etishga majbur qildi. Romanda Amerika deb atalmish sehrli diyorga soya kabi kirib kelgan muhojirlar qismati haqida hikoya qilinadi. Muhojirlar nazdida,bu yurtda Vatanida amalga oshishi mumkin boʻlmagan nimalardir bor edi. Amerikada hamma yorqin kelajakka tomon intilardi. Yevropa mashaqqatlari va dahshatlaridan olis boʻlgan bu yer haqiqiy jannat edi goʻyo.

Uzoq vaqt davomida maqsadi faqatgina omon qolish  boʻlgan odam uchun hayotda juda koʻp narsalar oʻz ahamiyatini yoʻqotadi. Hayot va mamot masalasi koʻndalang turganda boshqa nima haqida ham oʻylash mumkin?

Asar voqealari hatto ismi ham oʻziga tegishli boʻlmagan qahramon – Robert Ross tomonidan hikoya qilinadi. U qayerga qochsa ham oʻsha qotillar toʻdasiga oʻzini tegishli deb bildi. Uni ta'qib qilgan, quvgʻin qilgan, fuqaroligidan mahrum qilganiga qaramay, Robert oʻsha odamlar orasida tugʻilgan edi. U endi qay manzilda boʻlmasin o'tmishning soyalari, aniq-ravshan tasvirlari, qolaversa dahshatli tushlar ta'qib etaverardi. Romandagi boshqa qahramonlar ham tuturiqsiz muhojirona hayot girdobida tasvirlanadi. Ularni bir-biriga bogʻlab turgan ruhiy yaqinlik ham aynan shu edi. Ular Amerikada soya kabi yashardi,kelajak esa mavhumligucha qolgandi. Ayrimlar Vatanga qaytish ishtiyoqida yonardi. Baʼzilar esa shu yerda yashab qolishni orzu qilardi.

Robert va Natasha oʻrtasidagi beqaror munosabatlar orqali yozuvchi inson hayotidagi eng muhim hodisa muhabbat ekanligiga alohida urgʻu beradi. Ular birga boʻlgan vaqtda hamma narsa ajoyib, hamma narsa maʼnoga toʻla va hayajonli kechardi. Ammo Remark qahramonlari doimgidek baxt tuygʻusidan koʻra baxtsizlikni koʻproq totishadi. Balki bu shafqatsiz realizmdir. Yana kim biladi deysiz? Asarda Shubertning "Vatangado" qo'shigʻidan parcha keltirilgandi: "Baxt – bu sen va men boʻlmagan joyda".

Oʻtmish shunday bir murakkab tushunchaki,uni unutmaslik yoki oʻchirib tashlamaslik insonni hatto oʻlimga hukm qilishi mumkin. Qorongʻi oʻtmish soyalaridan qutilish esa nihoyatda qiyin ish. Hamma narsani unutib,osoyishta,tinch bir hayotga erishmoqchi boʻlgan insonlarga oʻz ismini oʻzgartirish,ishga joylashish,yangi kiyim sotib olish, birortasiga muhabbat tuygʻusi bilan bogʻlanish ham yordam bera olmaydi gohida. Xavf insonning tashqarisida emas,ichida boʻlgach osoyishtalik, farovonlik haqida oʻylashni oʻzi xato boʻlib qoladi. Sof va pokiza hayotga qaytish  baʼzida oʻtmishning barcha xotirlarini unutish evaziga kelishi mumkin. Bu esa – ilojsiz ish.

"Hayotda qolgan hamma narsa oʻzgaradi,tark etadi, yoʻqoladi va hatto yana paydo boʻlganda ham tanib boʻlmas holga keladi. Faqat jonsiz ruh sodiq qoladi".

@biroz_adabiyot