Ұлы дала өркениеті

Сақтар – ерте дәуірдегі көшпелі тайпалардың бірі, олардың жорықтары Еуразия даласында үлкен маңызға ие болған. Сақтар ірі әскери күш ретінде көршілес халықтармен жиі соғысқан, сондай-ақ алысқа созылған жорықтар жасаған. Олардың ең маңызды жорықтарына төмендегілер жатады:

1. Мидияға қарсы жорықтар

Сақтар Мидия патшалығымен ұзақ уақыт байланыста болды. Кейбір тарихи деректерге сүйенсек, сақтар Мидия патшасы Киаксардың әскеріне қарсы тұрып, біршама уақыт жеңіске жеткен. Бұл жорықтар сақтардың әскери қуатын көрсеткен.

2. Парсы патшалығымен шайқастар

Сақтар Ахеменидтер империясымен (Парсы) тығыз байланыста болған. Б.з.д. 6 ғасырда парсы патшасы Кир ІІ сақтарға қарсы жорық жасады. Кир патша Томирис патшайым басқаратын массагеттерге шабуыл жасап, нәтижесінде Томирис оны жеңіп, Кир қаза тапты.

3. Дарий І-ге қарсы шайқас

Дарий І сақтарды бағындыру мақсатында жорық жасаған, бірақ оның жорығы сәтсіз аяқталды. Сақтар өздерінің жерін қорғап, парсыларға тойтарыс берген. Тарихшылар бұл жорықты сақтардың тәуелсіздік үшін күресі деп бағалайды.

4. Александр Македонскиймен соғыстар

Б.з.д. 4 ғасырда сақтар Александр Македонскиймен шайқасқан. Александрдың әскерлері Сырдария өзеніне дейін жетіп, сақтардың жеріне шабуыл жасағанымен, сақтар олардың ілгерілеуін тоқтата алды. Бұл соғыстар сақтардың ерлігі мен әскери шеберлігін көрсетті.

5. Сауда және жорықтар

Сақтардың жорықтары тек соғыс үшін ғана емес, сонымен бірге сауда жолдарын бақылауға алу үшін де жүргізілді. Олар Ұлы Жібек жолының маңызды учаскелерін иемденіп, Еуразия құрлығындағы сауда-саттықты реттеуде белсенді рөл атқарды.

Сақтардың жорықтары олардың ержүрек әрі тәуелсіз халық екенін дәлелдейді. Бұл жорықтар тек сақтардың ғана емес, Еуразияның тарихи дамуына үлкен әсер еткен.

Қысқаша мәлімет

Көктем

Жүрегіме жыр құйып көктен сарнап,

Мынау – менің құстарым жеткен самғап.

Қара жердің қайғысын сейілтеді,

Қанатынан күміс нұр көктем саулап.



Соғады әлсіз жібектей жел жұмсарып,

Жұпар еміп жібиді бел бусанып.

Сағыныштың тамшысын көктен үзіп,

Cал-көктемге жылайды жер мұң шағып.



Сабағынан сығалап сан мың бүршік,

Тал, терекке қолтаңба қалдырды шық.

Көктем мен жаз, күз бен қыс өрнек салар,

Шыр айналған дүние-ай, тағдырлы ұршық.



Күн көзінен күрең бұлт үркіп қашып,

Жер көктемге өлердей ынтық, ғашық.

…Кәрі қыстың кеткісі келмегендей,

Бір аяғын барады сылтып басып.

Қалқаман Сарин

Сенің көзің

Сенің көзің түпсіз терең тұңғиықтан жаралған,
Сонда жатыр менде жүрген орындалмас бар арман.
Сенің жүзің көкте күннен, жерде гүлден нәр алған,
Шашың сенің – жан баспаған жапандағы қара орман.
Қас-кірпігің қарлығаштың қанатындай қап-қара,
Үлбіреген жүзің сенің ақ жібек пе, мақта ма?!
Әсем-басың әп-әдемі, мүсініңе шақ қана,
Шиедейін еріндерің қызарып тұр шоқтана.
Толықсыған тұла бойың шыбық па екен, тал ма екен,
Бейнең сенің баяу атқан жазғы шұғыла таң ба екен,
Күлкің сенің шашылған нұр, сезің кәусар, бал ма екен,
Бұл ғаламда сенен артқан, сірә, біреу бар ма екен!?
Бұл ғаламда сенен артқан жан бар деуге сепбеймін,
Сен солайсың, Ләйлім менің, сенбе маған, сен мейлің.
Бұл ғаламда сенен артқан бір жан болса егерде,
Өз көзімді өзім оям, оны мәңгі көрмеймін.
Зәмзәм суы сенен арзан, тата алмаған кәусарым,
Сенің әсем мүсініңді сөзбен қалай таусамын?!
Мың Мәжнүн мендей, сірә, тебіренбеген шығар-ау,
Аппақ құсым, қайдасың сен? Аңсадым-ау, аңсадым…

Мұқағали Мақатаев

Әйелдер-ай

Әйелдер-ай!

Әйелдер!

Қандайсың?!

Әдемі боп кетіпсің ғой әрқайсың.

Біреу жеріп тұрса-дағы қалмайсың,

Біреу сүйіп тұрса-дағы бармайсың.

Әйелдер-ай!

Әйәйлар-ай, қандайсың?!

Әйелдер-ай!

Әйәйлар-ай, қулар-ай,

Жанарлардың жауын алып тұрғаны-ай!

Біле тұра бүйректерің бүлк етіп,

Кетесіңдер тыңдай тұра, тыңдамай.

Әйелдер-ай!

Әйәйлар-ай, қулар-ай!

…Әйелдерді еркектерден көп дейді.

Ойбай,

Ойбай!..

Бола берсін көп, мейлі!

Әйел деген әдемі ғой, әдемі,

Әдемілік бізге көптік етпейді…

Мұқағали Мақатаев

Әсемпаз болма әрнеге

Әсемпаз болма әрнеге,
Өнерпаз болсаң, арқалан.
Сен де — бір кірпіш, дүниеге
Кетігін тап та, бар қалан!
Қайрат пен ақыл жол табар
Қашқанға да, қуғанға.
Әділет, шапқат кімде бар,
Сол жарасар туғанға.
Бастапқы екеу соңғысыз
Біте қалса қазаққа,
Алдың — жалын, артың — мұз,
Барар едің қай жаққа?
Пайданы көрсең бас ұрып,
Мақтанды іздеп, қайғы алма.
Мініңді ұрлап жасырып,
Майданға түспей бәйгі алма
Өзіңде бармен көзге ұрып,
Артылам деме өзгеден.
Күндестігін қоздырып,
Азапқа қалма езбеден.
Акырын жүріп, анық бас,
Еңбегің кетпес далаға.
Ұстазтық қылған жалықпас
Үйретуден балаға.
Көлеңке басын үзартып,
Алысты көзден жасырса;
Күнді уақыт қызартып,
Көкжиектен асырса;
Күңгірт көңілім сырласар
Сүрғылт тартқан бейуаққа,
Төмен қарап мүңдасар,
Ой жіберіп әр жаққа.
Өткен өмір — қу соқпақ,
Қыдырады талайды.
Кім алдады, кім тоқпақ
Салды, соны санайды,
Нені тапсаң, оны тап,
Жарамайды керекке.
Өңкей уды жиып ап,
Себеді сорлы жүрекке.
Адасқан күшік секілді
Ұлып жүртқа қайтқан ой
Өкінді, жолың бекінді,
Әуре болма, оны қой.
Ермен шықты, ит қылып,
Бидай шашқан егінге.
Жай жүргенді уерд қылып,
Тыныш өлсеңші тегінде.

Бүгінгі грамматика:Past Continuous tense

Бұл шақ іс-әрекеттің белгілі бір уақытта,бұрын болғанын,созыла іске асқанын білдіреді.

Қолданылатын кездері:
1. Белгілі бір уақыт аралығында болған,созыла аяқталған өткендегі іс-әрекет

Мысалы:
- What were you doing at 7 o'clock yesterday?
- Кеше сағат 7 де не істеп жаттыңыз?

2.Өткен шақта іс-әрекет жүріп жатқанда екінші бір іс қимылдың болғанын көрсетеді

Мысалы:
- We were watching TV when somebody knocked the door
- Біз теледидар көріп жатқан кезде біреу есікті қақты.

3.Қатар болып өткен іс-әрекет

Мысалы:

-I was writing a composition while she was looking through the journals
-Ол журналдарға қарап отқан кезде,мен шығарма жазып жатырмын.

Forming the Past Continuous
Жасалуы

was/were+V+ing

Болымды сөйлем:

I/he/she/it was playing a guitar
You/we/they were playing a guitar

Болымсыз Сөйлем:

I/he/she/it was not playing a guitar
you/we/they were not playing a guitar

Сұраулы сөйлем:

Was I/he/she/it playing a guitar?
Were you/we/they playing a guitar?

Past continouos та етістіктің соңында -ing жалғанады.

Сақтар – Қазақстан аумағында ерте темір дәуірінде өмір сүрген ежелгі тайпалар. Олар б.з.д. VII–III ғасырларда өмір сүріп, өздерінің ерекше мәдениетімен, шаруашылығымен және әскери өнерімен белгілі болды. Сақтар туралы деректер ежелгі грек, парсы және қытай жазбаларында кездеседі.

Сақтардың атауы және олардың түрлері

Парсы жазбаларында сақтар «сақа» немесе «сақ» деп аталған, бұл "ержүрек адамдар" деген мағына береді.
Грек тарихшысы Геродот сақтарды «Азия скифтері» деп атаған.

Сақтар бірнеше топқа бөлінген:

1. Парадарайа сақтары («теңіздің арғы жағындағы сақтар») – Арал теңізінің солтүстігінде өмір сүрген.


2. Тиграхауда сақтары («шошақ бөрікті сақтар») – Жетісу және Сырдария өңірлерінде мекендеген.


3. Хаумаварга сақтары («хаома ішуші сақтар») – Мургаб өзені бойында өмір сүрген.



Сақтардың өмір салты

1. Шаруашылығы:

Негізгі шаруашылығы – көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы. Олар жылқы, қой, түйе және сиыр өсірген.

Егіншілік өзен аңғарларында (Сырдария, Іле, Шу өзендері) дамыған.



2. Қоғамдық құрылысы:

Сақ қоғамы үш топқа бөлінген:

Жауынгерлер – "алтын түсті киім кигендер".

Абыздар – діни қызметкерлер, ақ түсті киім киген.

Малшылар мен егіншілер – қарапайым халық.


Билеушілерін "патша" немесе "патшайым" деп атаған. Ең танымал билеушілердің бірі – сақ патшайымы Томирис.



3. Әскери өнері:

Сақтар – ержүрек жауынгер халық. Олар жылқыны жақсы баптап, садақ, найза, қылыш сияқты қаруларды шебер қолданған.

Атақты шайқастардың бірі – парсы патшасы Кирге қарсы соғыс (б.з.д. 530 жыл шамасы), онда Томирис сақ әскерін басқарып, парсыларды жеңді.




Мәдениеті

Аң стилі – сақтардың өнерінің ерекше бағыты. Бұл стильде жануарлар бейнесі алтыннан жасалған әшекейлерде, қаруларда, тұрмыстық заттарда кездеседі.

Алтын адам – сақ мәдениетінің ең жарқын жәдігері. Ол Алматы облысындағы Есік қорғанынан табылды. "Алтын адам" сақ жауынгерінің киімі алтынмен апталған.


Сақтар туралы деректер

Геродот сақтарды "көшпенді, соғысқа қабілетті" халық деп сипаттады.

Парсы патшасы Дарий сақтарға қарсы жорықтар жасады, бірақ оларды толық бағындыра алмады.

Сақтар Ұлы Жібек жолы арқылы сауда жасаған, бұл олардың экономикалық және мәдени байланыстарын кеңейтті.


Қорытынды:
Сақтар – Қазақстан тарихында ерекше орын алатын ежелгі халық. Олар өздерінің ержүректігімен, мәдениетімен және өнерімен дала өркениетінің негізін қалады.

Қазақстандағы темір дәуірі б.з.д. VIII ғасырдан бастап б.з. V ғасырына дейін созылған. Бұл кезең адамзат тарихындағы ең маңызды дәуірлердің бірі болып саналады, өйткені осы уақытта адамдар темірді кеңінен өндіруді және пайдалануды үйренді.

Темір дәуірінің негізгі ерекшеліктері:

1. Темірдің пайда болуы және қолданылуы:

Қазақстан аумағында темірді өңдеу технологиясы жоғары деңгейге жетті.

Темір құралдары шаруашылықта (егіншілік, мал бағу) және тұрмыста кеңінен қолданылды.

Қару-жарақтар мен еңбек құралдары негізінен темірден жасалды.



2. Шаруашылықтың дамуы:

Көшпелі мал шаруашылығы – бұл дәуірдің басты экономикалық негізі болды.

Егіншілік те дамыды, әсіресе өзен аңғарларында.

Жылқы, қой, түйе, сиыр өсіру кең таралды.



3. Мәдениет және қоғам:

Бұл кезеңде сақ, сармат, ғұн сияқты тайпалар Қазақстан аумағында өмір сүрді.

Әр тайпаның өзіндік мәдениеті, өнері, әдет-ғұрыптары қалыптасты.

Сақтардың "аң стилі" өнері кеңінен танымал.



4. Тарихи және археологиялық ескерткіштер:

Қазақстанда темір дәуіріне жататын көптеген қорғандар, қоныстар, құралдар табылған.

Ең танымал ескерткіштердің бірі – Алтын адам (б.з.д. V-IV ғғ.), сақ мәдениетінің көрнекті өкілі.




Темір дәуіріндегі тайпалар

Сақтар: Қазақстанның оңтүстігі мен шығысында мекендеген. Олар "Дала көшпенділері" ретінде белгілі.

Сарматтар: Қазақстанның батысында өмір сүрген.

Ғұндар: Батысқа қарай қоныс аударған, Қазақстан аумағынан өтіп кеткен.


Темір дәуірі Қазақстан тарихында ерекше маңызды, өйткені бұл кезең қазақ даласындағы өркениеттің, мәдениеттің және шаруашылықтың қарқынды дамыған уақыты болды.

Ассалаумағалайкум

Ассалаумағалайкум достар.
Мен олимпиадаға дайындалып жүрген едім.Сондықтан каналға уақыт бөле алмадым. Осы апта толық басқара алмаймын. Ендігі дүйсенбідең бастап Ин ша аллаһ саламын.

Күз
Абай Құнанбаев

Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан,

Күз болып, дымқыл тұман жерді басқан.

Білмеймін тойғаны ма, тоңғаны ма,

Жылқы ойнап, бие қашқан, тай жарысқан?

Жасыл шөп бәйшешек жоқ бұрынғыдай,

Жастар күлмес, жүгірмес бала шулай.

Қайыршы шал-кемпірдей түсі кетіп,

Жапырағынан айрылған ағаш, қурай.

Біреу малма сапсиды, салып иін,

Салбыраңқы тартыпты жыртық киім.

Енесіне иіртіп шуда жібін,

Жас қатындар жыртылған жамайды үйін.

Қаз, тырна қатарланып қайтса бермен,

Астында ақ шомшы жүр, ол — бір керуен.

Қай ауылды көрсең де, жабырқаңқы,

Күлкі-ойын көрінбейді, сейіл-серуен.

Кемпір-шал құржаң қағып, бала бүрсең,

Көңілсіз қара суық қырда жүрсең.

Кемік сүйек, сорпа-су тимеген соң,

Үйде ит жоқ, тышқан аулап, қайда көрсең.

Күзеу тозған, оты жоқ елдің маңы.

Тұман болар, жел соқса, шаң-тозаңы.

От жақпаған үйінің сұры қашып,

Ыстан қорыққан қазақтың құрсын заңы

Достар ағылшын ауыр болып кетеді деп
Әр сабақта біреу салып жатырмын

Grammar:

Present Continuous

Present Continuous Tense -қазақ тілдің Нақ осы шағы.Біз P.C ті дәл қазіргі моментте болып жатқан іс-қимылдарды сипаттауға қолданамыз.
Мысалға:I am writing the essay - Мен эссе жазып жатырмын.

Present Continuous тің құрылымы:

Present Continuous ті құрау үшін бізге осы шақтың to be етістігі және осы шақтың етістіктер (Participle 1) қажет етеді.

Осы шақта To be етістігінің үш формасы бар:

am 1 жақ (жекеше) I am playing
is 3 жақ (жекеше) He is playing
are 2 жақ (жекеше және көпше) They are playing

Етістіктерге -ing жалғауы жалғанады.

jump-jumping,play-playing

"e" әрпінен бітетін етістіктерге соңғы "е" әрпі алынып тастайды. Мысалға: take-taking

Сұраулы сөйлем:
Am I having a bath?
Are you having a bath?
Is he/she/it having a bath?
Are we having a bath?
Are you having a bath?
Are they having a bath?

Болымды сөйлем:

I am playing
You are playing
He/she/it is playing
We are playing
You are playing
They are playing

Болымсыз сөйлем;

I am not playing
You are not playing
He/she/it is not playing
We are not playimg
You are not playing
They are playing

Ескерту! Жіктеу есімдігі және көмекші етістіктер жиі I'm,You're,He/She/It's,We're,You're,They're деген қысқартулар жасайды.

Нақ осы шақты біз үш жерде қолданамыз:

1.Қазіргі мезетте болып жатқан іс-әрекеттер:

I am writing-Мен жазып жатырмын

2.Адамның мінезін сипаттаған кезде,көбісі кемшілік жағынан.

He is always shouting me- Ол әрақашан маған даусын көтереді.

3.Болашаққа қойылған жоспарлар.

I am going to Spain next year - Мен Испанияға келесі жылы барамын.

-----------------------------------------------------------------------------