موسسۀ علمی و تاریخی آتوسا

درود دوستان

هفته آینده در موسسه علمی و تاریخی آتوسا با همکاری روزنامه آسیا گفت‌و‌گویی با عنوان «فدرالیسم و ایران» با آقای دکتر محمد جلالی، استاد حقوق دانشگاه شهید بهشتی، خواهیم داشت.

این گفتگو ذیل سلسله نشست‌های «ایران کجاست» است و در آسیا نیوز ایران و شبکه‌های اجتماعی موسسه آتوسا منتشر خواهد شد.

«موسسه علمی و تاریخی آتوسا را به دوستان خود معرفی بفرمایید.»

🆔 @atusa_sbu

درود دوستان

هفته آینده در موسسه علمی و تاریخی آتوسا با همکاری روزنامه آسیا گفت‌و‌گویی با عنوان «چپ مارکسیستی و برساخت ایرانِ کثیرالمله» با آقای محسن نورمحمد، دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه شهید بهشتی (دانشگاه ملی) خواهیم داشت.

این گفتگو ذیل سلسله نشست‌های «ایران کجاست» است و در آسیا نیوز ایران و شبکه‌های اجتماعی موسسه آتوسا منتشر خواهد شد.

«موسسه علمی و تاریخی آتوسا را به دوستان خود معرفی بفرمایید.»

🆔 @atusa_sbu

مفهوم تاریخ در اندیشه شاهرخ مسکوب

✍ امید غیاثی

🔻مسکوب یکی از محبوب­ترین ادیبان و روشنفکران ایرانی در میان طیف­های مختلف فکری است به­ گونه­ ای که اغراق نیست اگر بگوییم کمتر از دیگران محل نزاع بوده است. با وجود این، زوایا و خبایای اندیشه او، مسیر فکریش در طی زندگی و نقدهای تند و تیزش که گاه دامن روشنفکران برجسته تاریخ معاصر را گرفته است، او را محل داوری قرار می­دهد. هدف این یادداشت، توجه به مفهومی مهم در سیر اندیشه مسکوب است که کمتر بدان پرداخته شده است. مسکوب مورخ به معنای رایج نبود و خودش نیز هیچ­گاه خود را مورخ نمی­دانست، اما به تاثیر تاریخ در وضعیت حال و آینده جامعه ایران واقف بود و بر آن تاکید بسیار داشت. بینش او درباره تاریخ را باید از میان خطوط آثار متعدد و پراکنده او دریافت و این یادداشت، اگر بتواند، می­خواهد افقی در این زمینه بگشاید. عمده آثار مسکوب ذیل ادبیات به معنای عام و نقد ادبی قرار می­گیرند، اما توجه او به میراث ایران از دوره باستان تا دوره معاصر و اهمیت زبان فارسی به مثابه پیوند دهنده ایرانیان، خود نشان دهنده علاقه او به تاریخ و اهمیت آن در اندیشه مسکوب است.

🔻یکی از مولفه­ های مهم درباره مفهوم تاریخ در اندیشه مسکوب، تمایزی است که او میان تاریخ و گذشته قائل می شود. در آخرین کتاب او، ارمغان مور، می­نویسد که سنت مرده، یا تکرار سوگواری بر جنازه­ای رفته است و یا تکرار بی اختیار آیین­های گذشته. بنابراین می­توان چنین گفت که برای او گذشته و سنت به قصد فهم محل بحث بود و نه تقلید. در مجموعه سخنرانی­هایی از او که در کتاب ملیت و زبان منتشر شده، بخشی به تاریخ اختصاص یافته است. وی در آنجا نیز توضیح می­دهد که تاریخ با وضعیت حال آدمی گره خورده است. تاریخ می­خواهد با نگاهی به گذشته، بفهمد که چرا وضعیت حال چنین است تا برای آینده راهی بیابد. این تصویر مسکوب از تاریخ، در فهمش از فردوسی نیز هویداست. آنجایی که در ارمغان مور، میگوید فردوسی آگاهانه پشت سر را می­نگریست تا راه ناهموار پیش رو را بیابد. مسکوب بر همین اساس نتیجه می­گیرد که قضیه تاریخ به این سادگی­ نیست. او در تعبیری جالب، تاریخ را نه واجد حرکتی یکسان و مداوم، بلکه پست و بلند و نامتوازن می­داند. تعبیری که می­تواند به تلقی هگلی از تاریخ پهلو زند که سیر حرکت تاریخی را نه خطی، که مارپیچی می­دانست. مسکوب در نقد حزب توده و کارنامه آن، مسئله­‌اش را از مسئله سیاسی، به ادبیات معطوف می­کند و در مقایسه­ای جالب، شاملو را نقد می­کند. او می­نویسد در دیدگاه شاملو، پیشینیان بی­رحمانه نفی می­شوند و او با این نفی، می­خواهد زمان حال را اثبات کند. زمین پشت سر را می­سوزاند، تا به خود بقبولاند که راهی به جز پیش رفتن نیست. مسکوب با این تلقی شاملو همدل نیست و معتقد است این خشم و خروش­ها نسبت به گذشته، چیزی را روشن نمی­کند. او سپس با نقدی به شعر متعهد در دهه های پیش از انقلاب، که مفاهیم را به صورت دوگانه­ های قطبی میدید، می­نویسد که دهه سی و چهل اوج باروری ادب فارسی بود، اما مرگ و زندگی را تنها در یک معنای محصور و بسته می­دید. او خود را نیز وارد این نقد می­کند که در ان دو دهه، ما اسیر ایدئولوژی سیاسی خاصی بودیم که سیر تاریخ را به ما یاد می­داد. او معتقد است این معنای خاص از تاریخ، اجازه نمی­داد که مفاهیم هزار چهره و عمیق مرگ یا رهایی را ببینیم. او بر همین اساس، نقدی که شاملو به حمیدی شیرازی وارد کرده بود را به خود او برمی­گرداند. شاملو حمیدی را به تکرار و تقلید گذشتگان متهم کرده بود. مسکوب نیز شاملو را اسیر سنت خودش می­داند. درواقع شاملو نیز اسیر تکرار و تقلید تجربه خود شده بود. مسکوب در نقد این نوع نگاه به گذشته، که اسیر تکرار و تقلید می­شود، به داستان دن­ کیشوت گریزی می­زند. پهلوان دنیای خیالی که می­خواهد دورانی مرده را زنده کند و آن مرده را بزید.

🔻نکته مهم دیگری درباره مفهوم تاریخ در اندیشه مسکوب وجود دارد و آن توجه وی به پیوند تاریخ و جغرافیاست. از این دیدگاه است که مسئله ایران برای او در اولویت قرار می­گیرد. او معتقد بود که تاریح در جغرافیا تحقق می­پذیرد. برهمین اساس تحلیل میکرد که در اقوام بیابانگرد، تاریخ، جای خود را به نسب­نامه وامی­گذاشت.  او در مصاحبه با علی بنوعزیزی نیز، این نگاه که در شکست­های تاریخی باید همواره به دنبال عوامل بیرونی بود را نقد می­کند. توجه او به عوامل داخلی جلب شده بود. به نظر می­رسد که در نهایت، می­توان فهم مسکوب از تاریخ را، نوعی نگاه غیرپوزیتیویستی و پدیدارشناسانه(چنان که در «در کوی دوست» به صراحت روش خود را اعلام می­کند)، گشوده و غیرایدئولوژیک، با محوریت ایران به عنوان مسئله او، دانست. بدیهی است که این یادداشت تنها شمه‌ای از اندیشه ادیبی است که می­گفت ایرانی بودن با همه رنج­هایش، به زبان فارسی­‌اش می­ ارزد.

موسسه علمی و تاریخی آتوسا
🆔 @atusa_sbu

🟥◻️🟩تاثیر شاهنامه بر تاریخ ایران

تاریخِ بعد از اسلام را باید به پیش و پس از سرایشِ "شاهنامه" تقسیم کنیم؛ چون ایران پیش از شاهنامه مانند لخته‌ای بود که شکل نگرفته بود و فردوسی مانند یک پیکرتراش آن را شکل داد، این هزار ساله ترکیبش را از شاهنامه گرفته است، باید قبول کنیم که چه خوب و چه بد، پرورده‌ی این کتاب هستیم که راهنما و نشانه‌ی هویّتِ ماست.
ایرانی برای آنکه بتواند از نو قد راست کند و به عنوان یک ملّتِ قابلِ احترام، خود را بنمایاند، احتیاج به چنین کتابی داشت و آن را به دست آورد. شاهنامه آغازگرِ دورانِ تازه‌ای در زندگی ایرانی است، با این کتاب است که اقتدارِ سیاسیِ ایران‌زمین تبدیل به «اقتدار فرهنگی» می‌شود. شاهنامه، ایرانِ پیش از اسلام را به ایرانِ بعد از اسلام پیوند زد و کاری کرد که او هم چنان در صحنه‌ی جهانی، یک کشورِ برجسته و تأثیرگذار باقی بماند. سرایشِ این اثرِ بدیع، واکنشی بود در برابرِ رفتارِ تحقیر‌آمیزِ خلفای دمشق و بغداد، یعنی اگر زبان فارسیِ دَری و شاهنامه نیامده بودند، ایرانی هرگز ایرانی باقی نمی‌ماند و چیز دیگری می‌شد.

📗 دیروزامروز فردا
✍🏼دکتر محمّد‌علی اسلامی نُدوشن

🆔 @atusa_sbu

✅پیشه‌وری از نگاه عنایت الله رضا

✍ نویسنده: اردلان کوزه‌گر (دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه تربیت مدرس)

🔻عنایت‌الله رضا، نویسنده، مترجم و پژوهشگر فقید، نیازی به معرفی ندارد. از خانواده‌ای روحانی و سرشناس در رشت زاده شد. خویشان نزدیکش در جریان جنگل شرکت داشتند. او که خلبان نیروی هوایی ایران بود، به کمونیسم گرایش یافت. به حزب توده پیوست و سپس در زمان فتنه فرقه دموکرات، به سفارش حزب به آذربایجان رفت و به قشون این فرقه ملحق شد. پس از آزادی آذربایجان با خانواده به شوروی رفت و پس از سالیانی دراز سرخوردگی، مورد بخشودگی قرار گرفته و به میهن بازگشت و مصدر خدمات فرهنگی بسیاری شد.

🔻در این مختصر اطلاعاتی را که مرحوم رضا درباره پیشینه میرجعفر پیشه‌وری، رهبر فرقه، مطرح کرده را بازتاب می‌دهیم. با توجه به اینکه پیشه‌وری در جریان جنگل حضور داشته و خانواده رضا او را از دیرباز می‌شناخته‌اند، اطلاعات ذیل شایان توجه است. بخشی از این اطلاعات را مرحوم رضا براساس کتاب سیاست دولت شوروی در ایران، نوشته منصور گرگانی، چاپ ۱۳۲۶ چاپخانه مظاهری نقل می‌کند:


🔻«... دو نفر از افراد فعال آنها [فرقه مساوات] ... که اهل بادکوبه بودند، در خانه خود... در محله چنبره‌کندی، جلسات مخفی داشتند. پسربچه‌ای خوش‌صورت به نام میرجعفر، فرزند سید جواد، از دهات خلخال ایران، خانه‌شاگرد صاحبخانه بود. پدر میرجعفر در ده شغل چاووشی داشت و عمویش در بادکوبه گدایی می‌کرد. پس از انحلال حکومت مساوات، میرجعفر که بعدها به «جوادزاده» معروف شد، و پس از آمدن به ایران نام خود را «پیشه‌وری» گذاشت، به آقایف‌ها گزارش می‌داد. (آقایف‌ها کمونیست بودند، اما بعدها دولت شوروی آنها را اعدام کرد...)... میرجعفر به پاس این خدمت، وارد کمیته عدالت شد. از آنجا که کسی در تشکیلات کارگری سواد نداشت ... و این پسربچه اندکی سواد فارسی و روسی داشت، منشی کمیته شد. در اردیبهشت ۱۲۹۹ ش/۱۹۲۰ م، پس از هجوم بلشویک‌ها به انزلی و غازیان، کارگران کمیته فرقه عدالت ... وارد ایران شدند و میرجعفر جوادزاده نیز همراه آنها بود. 
... پس از شکست این افراد و آمدن رضاخان، ... جوادزاده و احسان‌الله خان و بسیاری دیگر به شوروی برگشتند... [با وجود پرونده‌سازی چکا یا همان کاگ‌ب علیه ایرانی‌ها و تارومارکردنشان] جوادزاده همچنان محبوب ماند... پرسش‌هایی هست که باید به آنها پاسخ داد: چرا پیشه‌وری نه تنها گرفتار نشد، بلکه به اندازه‌ای محبوب و مورد اعتماد ماند که او را دوباره به ایران فرستادند؟ بقیه افراد را در آنجا نابود کردند... وقتی به ایران آمد شهرتش هنوز جوادزاده بود... آن اسم مربوط به دوره جنگل بود و باعث بدنامی‌اش می‌شد. بنابراین، نام پیشه‌وری را بر خود گذاشت... وقتی او را در زمان رضاشاه گرفتند، اعضای ۵۳ نفر او را در زندان بایکوت کردند؛ با او صحبت نمی‌کردند. او در میان این عده فردی مطرود بود... پیشه‌وری پس از تبعید رضاشاه از زندان آزاد شد و و روزنامه آژیر را تأسیس کرد. به عضویت جبهه آزادی درآمد که بعد به جبهه ملی تبدیل شد... [در حزب توده] او را متهم کردند که مرگ رضاشاه را به محمدرضاشاه تسلیت گفته است، و به همین سبب، اعتبارنامه‌اش را در کنگره اول حزب توده رد کردند... دشمنی پیشه‌وری با حزب توده از آنجا آغاز شد...».

🔽ناگفته‌ها، خاطرات دکتر عنایت‌الله رضا در گفتگو با: عبدالحسین آذرنگ، علی بهرامیان، صادق سجادی و علی همدانی، نشر نامک، تهران، ۱۳۹۱، صص ۱۱۸-۱۱۹-۱۲۳-۱۲۴-۱۳۱.


موسسه علمی و تاریخی آتوسا

🆔 @atusa_sbu