Dustov Iqtisodiyoti

Soliqlarni faqat insonlar toʻlashadi. Korxonalar soliq toʻlamaydilar. Korxona hisobidan toʻlanadigan soliq, baribir qaysidir insonning choʻntagidan olinadi. Masalan, korxonaga soliq qoʻyilsa bu soliq uchun yoki isteʼmolchilar narxlar qimmatlashgani bilan toʻlaydilar, yoki korxona egalari kamroq foyda koʻrib toʻlaydilar, yoki korxona ishchilari kamroq maosh olishlari bilan toʻlaydilar, yoki hammasi birga qandaydir ulushini toʻlaydilar. Nima boʻlgan taqdirda ham soliqni oxir-oqibat yuridik emas, jismoniy shaxs toʻlaydi.

Soliq oshganda kim qancha ulush toʻlashi bozordagi oʻsha mol uchun talab va taklifning elastikligi bilan oʻlchanadi. Oʻta noelastik talabga ega boʻlgan mollarda, masalan sigaret, shakar, yogʻ, un va hokazolarda, oshgan soliqning deyarli yuz foizini isteʼmolchilar toʻlaydilar. Soliq haqida fikr yuritganda shuni esda tutish muhim.

​​SSSR parchalanishiga rahbariyatning uzoqni kòra bilmaganligi asosiy sabab bòlgan. Lekin bu jarayonda tashqi ta'sirlar umuman rol òynamagan deyish notòģri bòladi. Iqtisodiy jihatdan ancha oqsoqlanib qolgan SSSRni yanada kuchsizlantirishda 1981-87-yillarda CIA direktori bólib ishlagan Uilyam Keysining hissasi juda katta. Aynan Keysi Ronald Reyganni sovetlar oldingidek qudratli emasligi va tòģri yònaltirilgan bir nechta muvaffaqiyatli operatsiyalar amalga oshirish orqali uni butunlay parchalash mumkinligiga ishontirgan.Keysining òzi shu operatsiyalarni amalga oshirishga kirishgan.
1. Afģonistonda urush olib borayotgan SSSR havoda butunlay gegemonlik qilardi. Ammo Keysi talabi bilan CIA tomonidan afģonlarga AQShda ishlab chiqarilgan qurol-yaroģlar, ayniqsa, Stinger zenit qurollari yetkazib berilishi bilan vaziyat keskin ózgarib ketdi.Uzoq yillik muvaffaqiyatsiz kurashdan sóng sovetlar Afģonistondan chiqib ketishga majbur bólishadi.
2.Keysi 1984-yilning bahorida Saudiya Arabistoniga tashrif buyurib qiroli Fadh bilan uchrashadi. CIA direktori qirolni neft qazib olish hajmini keskin oshirishga kòndiradi. Natijada SSSR iqtisodiyoti uchun muhim daromad manbayi bòlgan neft narxi bir barreli uchun 28 dollarda 10 dollargacha tushib ketadi.
3.Shu vaqtda sovetlar iqtisodiyotni qutqarib qolishi mumkin bólgan loyihani boshlashadi. Ģarbiy Sibirdan Yevropaga gaz quvurlarining ikkinchi yònalishi qurilish boshlanadi. Agar ushbu loyiha amalga oshsa SSSR budjetiga valyuta tushumlari ikki barobar oshishi mumkin edi. Bir nechta vositachilar orqali kerakli qurilmalar xarid qilinadi. Agar sovetlar bu uzundan-uzun vositachilar zanjirini oxirigacha òrganib chiqishganda edi, zanjirning narigi uchida CIA turganligini aniqlagan bólardilar. Shu ehtiyotsizlik yakunda juda qimmatga tushdi. Gaz quvurlari uchun nasoslarda deyarli sezilmaydigan kamchilik bor edi: vaqt ótgan sari ular avtomatik ravishda bosimni oshirib borardi. Bosim gaz quvurlari bardosh berolmaydigan darajaga yetgach, portlash yuz berdi.Urengoy-Surgut-Chelyabinsk yònalishida yuz bergan portlashlar ham mamlakat budjetiga jiddiy zarar keltirdi, ham ushbu muvaffaqiyatsizlik ortidan SSSR hukumati mamlakat iqtisodiyoti uchun xaloskor vazifasini bajaruvchi loyihadan voz kechishga majbur bòladi.
Albatta, katta va qudratli davlat inqirozini faqat bitta shaxs bilan boģlash noòrin. Lekin aynan Keysi AQSh rahbariyatida azaliy va dahshatli dushmanidan qutilish mumkinligiga ishonch uyģota oldi.
t.me/plazebo1
Suratda Uilyam Keysi

Menimcha aynan shu uchun men iqtisodiy taraqqiyot haqida chuqur qaygʻuraman. Tan olishni xohlaymizmi yoʻqmi, bizda kambagʻallik juda yuqori va aholi daromadlari juda ham past.

Oʻzbekistonda koʻpchilik xato oʻylaydiki, kambagʻallik— korrupsiya va adolatsiz pul tarqatilishining oqibati. Yaʼniki, mamlakatda pul aslida koʻp, lekin pul toʻgʻri taqsimlanmagan boʻlgani uchun, koʻpchilik qiyin ahvolda yashaydi. Bu gʻoya qanchalar toʻgʻri boʻlishini xohlamaylik, lekin xato. Muammoni asli shundaki - pulni tagi ham kam.

Biz, boshqa koʻpgina bizdan oldingi va oʻylaymanki keyingi jamiyatlarga oʻxshab, pul va resurs tarqatilishga katta adolatsizlik deb oʻgʻrilikni tushunamiz. Masalan, jamiyat pulini oʻgʻirlagan korrupsionerni yomon deymiz. Axir, bu jamiyat puli ku, aynan shunday korrupsionerlar oʻgʻirlagani uchun bizda koʻp odam oʻgʻir hayot kechiradi deb oʻylaymiz. Lekin byudjet oʻgʻrilari, juda oʻgʻirlasalar ham, atigi butun byudjetni oʻgʻirlay oladilar. Butun byudjet deylik nari borsa 14 milliard dollar. Kishi boshiga butun byudjet xarajatlari 400 dollarni ham tashkil etmaydi. Jamiyat pulini oʻgʻirlash yaxshi demoqchi emasman, yoki xalqni pulini adolatsiz tarqatish ham yaxshi demoqchi emasman. Bilasiz, men doim xalq puli boʻlmish byudjetni xalq vakillari yaʼni deputatlar tarqatishini va shaffoflik va samaradorligini nazorat qilishlari, konstitutsiyaviy burchlarini ado etishlarini koʻp aytaman. Lekin sizni diqqatizni boshqa, ancha kattaroq jinoyat turiga qaratmoqchiman.

Biz, kichkina yomonlikni ustida qaygʻurib, juda katta yomonlik haqida beparvo ekanligimizni aytmoqchiman. Asl musibat, johiliyat va jamiyatga nisbatan ulugʻ zulm — bu jamiyat va insonlarni boy boʻlishlariga yoʻl qoʻymaslik. Biz, byudjetdan shartli 1 million dollar oʻgʻirlagan odamni adolatli ravishda eng yomon soʻzlar bilan ataymiz, lekin iqtisodiyotga milliardlab dollar zarar olib keladigan xatti harakatlarga kelganda ancha beparvomiz. Toʻgʻri, 1 million oʻgʻirlagan odam uni xarajat qiladi, u pul qandaydir ravishda “koʻrinadi” lekin deylik iqtisodiyotga 1 millardlik zarar qilinsa u narsa fizik ravishda koʻrinmaydi, u “abstraktsiya” va aynan shunday boʻlgani uchun ham ancha beparvomiz. Men oʻylaymanki, agar jamiyat korrupsion-erlarga boʻlgan gʻazabini mingdan birini, notoʻgʻri iqtisodiy qarorlarga qaratsa, ancha koʻp yaxshilanish boʻladi. Oddiy misol: doim ishlatiladigan savdoga toʻsiq va bojlar. Ularni deb, yildan yilga milliardlab iqtisodiy qiymat yaralamasdan qolyapti, shuncha pulni kimdir oʻgʻirlasa, koʻrinib qolar edi, lekin juda katta iqtisodiy zarar koʻrimsiz, chunki shartli bir milliardlik iqtisodiyotga zarar rostdan ham koʻrinmaydi (kimdir shu bojlarni deb deylik 1 million ishlasa ham, oʻsha bir milliard zarar ancha muhimroq masala demoqchiman).

Buni nimaga yozmoqdaman. Biz kambagʻalligimiz sabablarini, avvalo, oʻzimizning iqtisodiy institutlarning sifatidan izlashimiz kerak, bizda muammo shartli “insofsizlar o’marishida” emas, insonlar uchun boyish imkoni yoʻqligida. Biz hozir jamiyat sifatida birlamchi qiladigan ishimiz, iqtisodiyotimizni umumiy hajmini oshirishimiz kerak, iqtisodiyotga shikast keltiradigan har bir narsa oʻgʻrilikdan ancha yomonligini anglashimiz kerak. (1/2)

Pulni narxi - bozordagi boshqa barcha tovar va xizmatlar kabi, tabiiyki talab va taklifdan kelib chiqadi. Agar narx qimmat bo’lsa - demak muammo taklifda (bizda taklif risk darajasiga nisbatan ko’p demagan bo’lar edim).

Taklif nima uchun yetarli emas degan savolga javoblar o’sha: risklar va raqobat cheklanishi (bu ham risk, aslida). Pulni narxini yagona belgilab beruvchi omil ham, umumiy bir so’z bilan aytiladigan “huquqiy muhit” masalasi.

Moliya sohasida raqobat ko’payishi va bozorga kirish uchun cheklovlar bartaraf etilishi tabiiyki taklifni oshiradi. Xuddi shunday, tijoriy faoliyat olib borish risklari kamayishi, masalan, qonun ustuvorligi yoki mahkama mustaqilligi ta’minlanishi, o’z-o’zidan, pulni narxini tushiradi.

Bu masalada ayrim bozorlarimizda “arzon oziq- ovqatlar” rastalari umumiy oziq ovqat narxlarini tushirmasligini hatto aksincha oshirishini ham eslashimiz kerak.

https://t.me/economic_analyze_uzb