زنان و مسائل اجتماعی ایران

لطفاً زنان را نگیرید!

✍️ مینا صالحی

♦️در بیان ماهیت عقد نکاح، فقها نظرات مختلفی دارند. مشهور فقها به‌تبعیت از شیخ طوسی، نکاح را معاوضهٔ مهریه و بضع زن دانسته‌اند که آثاری همچون تمکین زن، حق حبس، لزوم اجازهٔ همسر برای انجام هر عملی بر بدن زن و... در پی دارد. [۱]

♦️اما عده‌ای دیگر نظیر شهید ثانی، صاحب جواهر، مکارم شیرازی و... با ذکر دلایل و شواهدی چند، نکاح را از شمول عقود معاوضی خارج کرده و عقدی غیرمعاوضی دانسته‌اند. عمدهٔ این دلایل عبارت‌اند از:

۱. بهرهٔ جنسی مرد در مقابل بهرهٔ جنسی زن و نه مهریه؛

۲. واجب نبودن ذکر مهریه در عقد (ذکر مهریه شرط صحت عقد دانسته نشده چون مهریه از ارکان عقد نیست و ارکان اصلی عقد زن و مردند)؛

۳. صحیح بودن عقد در صورت فاسد یا باطل بودن مهریه؛

۴. قاعدهٔ کلی «انسان هرگز نمی‌تواند موضوع حق باشد، بلکه همیشه طرف حق است.» [۲]

♦️مطابق دلیل چهارم، زن موضوع معامله و «دادنی» یا «گرفتنی» نیست و خودش یا ولی‌اش نمی‌تواند جسم زن را در قبال مهریه واگذار کند. دیدگاه غیرمعاوضی به ازدواج، زن و مرد را دو طرف معامله در نظر می‌گیرد و در این میان هیچ شخص دیگری وجود ندارد که بخواهد دختر را به داماد «بدهد» (یادآوری این نکته ضروری است که مشهور فقها اذن ولی را در ازدواج دختر بالغهٔ رشیده شرط نمی‌دانند).

♦️اما دیدگاه رایجی در عرف وجود دارد که از خواستگاری و ازدواج با عنوان «زن گرفتن» یاد می‌شود. این دیدگاه از یک طرف از رویکردهای فقهی سنتی به ازدواج ناشی می‌شود که آن را معاوضهٔ مال مرد (مهریه) و جسم زن دانسته‌اند و در قانون نیز بازتاب یافته است. از طرف دیگر از فرهنگ سنتی نشأت می‌گیرد که زن بعد از ازدواج از خانه و خانوادهٔ خود جدا می‌شد و با خانوادهٔ همسر زندگی می‌کرد. در این دیگاه عرفی، باور بر این است که مرد با دادن مهریه، زن/دختر را از خانواده‌اش «می‌گیرد» و با خود می‌برد.

♦️در چند سال گذشته، هم نظرات فقهی تغییر کرده و به سمت دیدگاه غیرمعاوضی رفته‌اند و هم فرهنگ زندگی با خانوادهٔ همسر از میان رفته و زن و شوهر از ابتدای زندگی خانه‌ای مستقل دارند و درواقع خانوادهٔ گسترده جای خود را به خانوادهٔ هسته‌ای داده است. با وجود این، قانون و عرف جامعه هنوز نگاه سنتی معامله‌ای به ازدواج را حفظ کرده‌اند. قانون همچنان رویکرد معاوضی فقهای سنتی را مبنا قرار داده است. در عرف نیز همچنان از پیوند زناشویی که دو انسان بالغ با یکدیگر می‌بندند، با عنوان «گرفتن» یاد می‌شود که شیوهٔ درستی برای اشاره به فعل ازدواج کردن نیست. انتخاب چنین واژه‌هایی اتفاقی نبوده و نشان از ذهنیت غلط افراد درمورد ازدواج دارد که از عرف و فرهنگ و فقه سنتی تغذیه می‌شود.

♦️توجه به شیوهٔ دقیق به کار بردن واژه‌ها از این جهت است که زبان کارکرد معنادهی دارد و هم برآمده از هویت و فرهنگ جمعی است و هم سازنده و بازتولیدکنندهٔ آن. به‌باور فردینان دوسوسور، زبان وسیله‌ای خنثی نیست؛ بلکه نیروی اجتماعی فعال و پویایی است که ذهن و جهان خارج را شکل می‌دهد. [۳] پس شایسته است که در استفاده از زبان و انتخاب واژه‌ها، دقت بیشتری مبذول شود تا دیدگاه‌های معامله‌ای و معاوضه‌ای به ازدواج که زن را موجودی منفعل و مرد را صاحب و تملک‌کنندهٔ زن فرض می‌کند، از بین برود و دیدگاه‌های غیرمعاوضی و انسانی‌تر بر فرهنگ جامعه و مسیر قانون‌گذاری سایه افکند.

♦️ضمن اینکه اگر دیدگاه‌های معاوضی به ازدواج از فقه و حقوق و عرف برچیده شود، تمکین همیشگی و همه‌جایی زن از مرد نیز منتفی می‌شود و برقراری رابطهٔ زناشویی موکول به رضایت طرفین می‌شود (همانند آنچه که در دلیل اول معاوضی نبودن نکاح ذکر شد). در نتیجه، امکان جرم‌انگاری تجاوز زناشویی نیز به وجود می‌آید.

♦️اصلاح عرف و فرهنگ را می‌توان از اصلاح و پاک‌کردن واژگان از غبار عادت و به‌کاربردن آگاهانه و مراقبانهٔ آن‌ها آغاز کرد. واژگان قدرتمندند. «با واژگان بر انسان‌ها حکومت می‌کنیم.» [۴]

📒📕📗📘📙

۱. محمدزاده، زینب (۱۳۹۶). چیستی نکاح و تأثیر آن بر احکام حقوق خانواده با تکیه بر دیدگاه امام خمینی. رسالهٔ دکتری رشتهٔ فقه و مبانی حقوق، پژوهشکدهٔ امام خمینی و انقلاب اسلامی.

۲. صادقی مقدم، محمدحسن؛ صادقی، محمد؛ امیری، سید رضا (۱۳۹۵). ماهیت و جایگاه عقد نکاح در میان عقود معاوضی و غیرمعاوضی. فصلنامهٔ آموزه‌های فقه مدنی، شمارهٔ ۱۳، صص ۷۸-۵۳.

۳. سیدمن، استیون (۱۴۰۱). کشاکش آرا در جامعه‌شناسی، ترجمهٔ هادی جلیلی، ص ۲۱۶.

۴. بنیامین دیزرائلی

سیاست خانواده در ایران، بی‌اعتنا به علوم اجتماعی
فاطمه موسوی ویایه - آذر ۱۴۰۳

در ایران اوایل قرن بیستم مساله جمعیت و جایگاه زنان مورد بحث بود. گفتمان افزایش بهداشت و کاهش نرخ مرگ و میر کودکان از یک طرف و ترویج الگوهای خانوادگی غربی که برای زن نقشی فراتر از ابزار تولید فرزند قائل بود از سوی دیگر، مسأله زن را تبدیل به بخشی از گفتمان روشنفکری و نوسازی جامعه ایران کرده بود و موضوع مقالات متعددی در عصر پهلوی اول بود. البته که در نهایت قانون خانواده مصوب ۱۳۱۰ به جز یک ماده درباره محدودیت سنی برای ازدواج دختران مطابق شرع بود.

اما مجادله درباره «مساله زن» پایان نیافت و در دهه چهل بار دیگر مطرح شد، تصویب قانون خانواده جدید و برابرتر در ۱۳۴۶ ه.ش به مجادلات پایان نداد. کتاب حقوق زن در اسلام مطهری مجموعه مقالاتی است که در همین مجادله بر سر مواد قانونی نوشته شده است. تلاش برای گذر کردن از دوگانه زن سنتی/ زن غربزده و ارائه الگوی سوم زنانگی ادامه یافت. دو هفته پس از پیروزی انقلاب اسلامی و قبل از همه‌پرسی جمهوری اسلامی، این قانون ملغی شد. در سال ۱۳۸۴ شورای عالی انقلاب فرهنگی، قانون تشکیل خانواده و تحکیم و تعالی آن را تصویب کرد که اصول کلی آن بعدتر در سیاست‌های کلی خانواده و قانون خانواده ۱۳۹۲ تکرار شدند. این قوانین رویکرد محافظه‌کارانه داشتند و خانواده مردسالار را بازتولید می‌کردند.

در رویکرد محافظه‌کارانه یک‌سری پیش‌فرض‌ها و احکام بدیهی‌انگاشته وجود دارد که البته نسبتی با واقعیت اجتماعی ندارند و علوم اجتماعی بر اساس تحقیقات میدانی نادرستی آن‌ها را نشان می‌دهند، بر اساس مطالبی که به عنوان اسناد بالادستی سیاست خانواده یا ضمایم آن یا نوشته‌های طرفداران این سیاست منتشر شده چند مثال می‌آورم:

پیش‌فرض ۱: ازدواج دختران در سن پایین بهتر است، زیرا با اخلاق شوهر تربیت می‌شوند و سازگاری بیشتری دارند.
واقعیت اجتماعی: هرچه سن هنگام ازدواج بالاتر باشد درصد طلاق پایین‌تر می‌آید. زنان متاهل زیر بیست سال بالاترین نرخ طلاق در گروه‌های سنی را دارند۳۰ در هزار که برای گروه‌های سنی ۲۰-۲۴ سال به ۱۷.۷ و ۲۵-۲۹ ساله‌ها به ۱۲.۵ کاهش می‌یابد.

پیش‌فرض ۲: پدر باید اقتدار بسیاری داشته باشد چون در مقام ولی‌ فرزندان، صلاح آنان را می‌خواهد.
واقعیت اجتماعی: ولایت پدر به شیوه استبدادی مندرج در قانون فعلی نتایج نامطلوبی دارد، ازدواج اجباری دختران نوجوان که بیشترشان به طلاق منجر می‌شود، فرزندآزاری، فرزندکشی و حتی تجاوز به محارم حاصل همین قدرت بسیار پدر بر فرزندان است.

پیش‌فرض ۳: خشونت خانگی مهم نیست.
واقعیت اجتماعی: با وجود بی‌اعتنایی قانون‌گذار به خشونت خانگی، تأثیر نامطلوب آن بر خانواده باقی است و عامل اصلی فرار دختران از خانه، شوهرکشی، زن کشی و حتی طلاق است.

پیش‌فرض ۴: بی‌حجابی زنان در جامعه عامل نارضایتی مردان در خانواده و خیانت است.
واقعیت اجتماعی: خیانت مردان به علت ناسازگاری زوجین، نداشتن صمیمیت یا صفات شخصیتی خاص است و بی‌حجابی در جامعه کمترین تأثیر را دارد.

پیش‌فرض ۵: طلاق عاطفی بهتر از طلاق توافقی است.
واقعیت اجتماعی: طلاق عاطفی یکی از عوامل خیانت زنان است، نباید حق انتخاب افراد در طلاق محدود شود.

پیش‌فرض ۶: زنان احساساتی هستند و حق طلاق به آنان باعث بی‌ثباتی بنیان خانواده می‌شود.
واقعیت اجتماعی: اعطای حق طلاق به زنان در کوتاه‌مدت باعث افزایش نرخ طلاق بین زنانی می‌شود که قبل‌تر امکان طلاق نداشتند اما در بلندمدت به بهبود روابط زوجین و تحکیم خانواده منجر می‌شود.

پیش‌فرض ۷: تقسیم کار جنسیتی در خانواده (مرد نان‌آور/زن خانه‌دار) بهترین شکل خانواده است.
واقعیت اجتماعی: خانواده هسته‌ای با یک نان‌آور بیشتر در دولت‌های رفاه پاسخ می‌دهد. در شرایط اقتصادی بد، فشار تأمین معاش برای مردان بسیار سنگین است. خانواده با یک نان‌آور در شرایطی مثل بیکاری،‌ مصدومیت، اعتیاد یا مرگ مرد با مشکل روبرو می‌شود چون زن همواره از نظر مالی وابسته بوده و مهارت‌های لازم برای کسب درآمد مناسب را ندارد. در صورت طلاق نیز خانواده زن‌‌سرپرست با فقر روبروست.

اصولاً کسانی که در سیاست‌گذاری خانواده در ایران دست‌اندرکارند همه با این رویکرد محافظه‌کارانه انتخاب شده‌اند، رویکرد ایدئولوژيک دارند و ترجیح می‌دهند به پیش‌فرض‌ها و توهمات خود اصرار کنند و نتایج تحقیقات اجتماعی را نادیده بگیرند، آمارها را سانسور کنند و در نتیجه شرایط خانواده در ایران همین‌طور نابسامان باقی خواهد ماند.

@womensocialproblemsofIran

عوامل و زمینه‌های مهاجرستیزی در ایران
فاطمه موسوی ویایه - آذر ۱۴۰۳

● مهاجرستیزی مانند سایر پدیده‌های اجتماعی چند علتی است، قوم‌مداری در همه جوامع بشری معمول است، افراد احساس تعلق و تعهد گروهی دارند که به آنها هویت و احساس امنیت روانی می‌بخشد. قوم‌مداری به همبستگی و نظم اجتماعی کمک می‌کند و اندکی از آن برای ادامه وجود جامعه لازم است. با این حال تاکید بر وفاداری به یک گروه با قضاوت و طرد دیگرانِ متفاوت همراه است و این خطر وجود دارد که قوم‌مداری ستم بر اقلیت‌ها را توجیه و تشویق کند.

● در جامعه ایران مانند هر جامعه سنتی دیگری قوم‌مداری و بی‌اعتمادی به بیگانگان وجود داشت، اما زمینه تاریخی مهمتری نیز هست؛ در عصر قاجار و پس از شکست ایران از روسیه و بعدتر امتیاز گرفتن خارجیان، نوعی احساس حقارت تاریخی شکل گرفت، احساس اینکه عقب افتاده‌ایم و باید متجدد شویم. دولت رضاشاه پاسخی به آرزوی مدرن شدن بود و با تاکید بر باستان‌گرایی و تفاخر به تمدن ایران پیش از اسلام و تحقیر اعراب و افغان‌ها، غرور ملی ایرانیان را باسازی کرد.

● احساس قوم‌مداری در ایرانیان بالاست و به‌خصوص افرادی با پایگاه اقتصادی و سرمایه فرهنگی پایین‌تر قوم‌گراتر هستند زیرا با تحقیر دیگری که فرودست می‌دانند به خود عزت نفس می‌دهند. بهشتی و رستگار (۱۳۹۲)، مدارای اجتماعی در قومیت‌های مختلف شهر اصفهان را بررسی کردند، آن‌ها دریافتند قوم‌مداری در بین پاسخگویان آنان بالاتر از میزان میانگین است، و تعدادی از قومیت‌ها مدارای اجتماعی کمتری دارند، با بالا رفتن سرمایه فرهنگی و تحصیلات میزان مدارای اجتماعی (شامل مدارای سیاسی، مدارای دینی، مدارا با زنان و مدارای قومی و ...) افزایش می‌یابد.

● گذشته از این بستر فرهنگی، علت‌های ساختاری هم وجود دارد، با گذشت بیش از چهار دهه از ورود مهاجران، دولت برنامه جامع مهاجرت را تدوین نکرده است، انتظار می‌رفت پناهندگان در مدت کوتاهی به کشورشان برگردند. تا سال ۱۳۸۵ سیاست بازگشت مدنظر بود و تازه در این سال سیاست ساماندهی شروع شد ولی سیاست ساماندهی در دولت احمدی‌نژاد با رویکرد توسعه منابع انسانی و استفاده از ظرفیت مهاجرین همراه نبود. اساسا هیچ‌گاه دولت‌ها به دنبال افزایش مدارای اجتماعی نبودند، دوره کوتاهی در دولت اصلاحات تقویت نهادهای مدنی مدنظر قرار گرفت ولی در آن دوره نیز گفتمان تسامح و تساهل شامل افزایش مدارای اجتماعی با مهاجرین نبود و در دولت‌های بعدی بر نگاه محافظه‌کارانه و بیگانه‌هراسی که مقوم فاشیسم هستند افزوده شد.

● متاسفانه آکادمی علوم اجتماعی نیز درباره مسائل مهاجرین افغانستانی حساس نبود. در دهه ۹۰ چند تحقیق در شهرهای مشهد، تهران، یزد و اصفهان انجام شد، یوسفی و همکاران (۱۳۹۲) درباره شبکه حمایت غیررسمی مهاجرین افغانستانی مشهد پیمایشی انجام دادند و دریافتند ۴۲ درصد آنان در شهرک گلشهر ساکن شده‌‌اند و نوعی جداگزینی مکانی وجود دارد، در شبکه دوستان و آشنایان مهاجرین فقط ۱۹ درصد ایرانی بودند. زاهدی و همکاران (۱۳۹۴) در بررسی مهاجرین در اصفهان به نتایج مشابهی رسیدند؛ مهاجرین دچار طرد اجتماعی هستند و به سکونت در مناطق محروم رانده می‌شوند. اخلاق و همکاران (۱۳۹۵) نداشتن احساس قدرت و منزلت و احساس عدم اطمینان و بدبینی بین مهاجرین در شهر مشهد را نتیجه این طرد اجتماعی می‌بینند.

● اما درباره عوامل مهاجرهراسی و مهاجرستیزی، تحقیقات میدانی اندک است، تنها یک مورد تحقیق روحانی و انبارلو (۱۳۹۷) در تحقیق از مردم شیراز به این موضوع پرداخته است: جوانان شیرازی مهاجران افغانستانی را مسئول بیکاری خود می‌دانند، وضعیت اقتصادی کشور و سرمایه فرهنگی پایین‌ آن‌ها باعث تقویت این باور شده و به سرخوردگی عاطفی آنان انجامیده با پیوستن به کمپین تلاش می‌کنند آنان را از محیط کار دور کنند. آنها احساسات منفی شهروندان شیرازی نسبت به افغانستانی‌ها را تحلیل کردند و دریافتند حتی فوبیای تجاوز و حمله از سوی افغانستانی‌ها در بین تعدادی از شهروندان وجود دارد.

● پس از به قدرت رسیدن مجدد طالبان و موج جدید مهاجرین، تنگنای اقتصادی شدید بر تضاد منافع بین اقشار اقتصادی ضعیف‌تر که بر سر بازار کار و مسکن با مهاجرین افغانستانی احساس رقابت دارند افزود و برساخت رسانه‌ای به احساس خشم و سرخوردگی عمومی دامن زد. تعدادی از سیاستمداران به دلایل مختلف با این جریان رسانه‌ای همراه شدند چون می‌توانستند با فرافکنی مشکلات به حضور مهاجرین، ناکارآمدی دولت را کم‌تر نشان دهند. در نهایت مهاجرستیزی در ایران راه‌حل کوتاه‌مدتی ندارد، در بلندمدت با تغییر شرایط سیاسی اقتصادی، تقویت فرهنگ دموکراتیک و مدارای اجتماعی و کاهش نابرابری می‌توان از آن کاست.

خلاصه بحث من در نشست میزبانی جامعه ایران و موج های مهاجرهراسی به میزبانی گروه حقوقی راحل

@womensocialproblemsofIran

تحول مردانگی در ایران در عصر پهلوی تا امروز
فاطمه موسوی ویایه - آبان ۱۴۰۳

● مردانگی چیست؟ مجموعه‌ای از ارزش‌ها، هنجارها، رفتارها و نقش‌های اجتماعی قابل انتظار از جنس مذکر که زنانه نیست. در حقیقت مردانگی با نفی زنانگی خود را تعریف می‌کند. فمینیست‌ها بین جنس و جنسیت تمایز گذاشتند و گفتند گونه انسان مانند سایر پستانداران دو نوع مذکر و مونث دارد اما آنچه زنانگی و مردانگی دانسته می‌شود امور طبیعی نیستند بلکه برساخت اجتماعی‌اند و چون برساخت اجتماعی و در حال تغییر و تحول هستند از این رو می‌توان در تاریخ اجتماعی الگوهای متفاوت مردانگی و زنانگی را تشخیص داد.

● مردانگی یکی از نظام‌های سلطه است. کانل الگوهای روابط قدرت بین مردانگی و زنانگی در سراسر جامعه را نظم جنسیتی می‌نامد که بر اساس تعامل سه ساختار به وجود می‌آید: کار (تقسیم جنسی کار در خانه و بازار کار)، قدرت (اقتدار، خشونت، ایدئولوژی در نهادها و دولت) و تعلق روانی (مناسبات شخصی، خانوادگی/ جنسی).

● کانل توضیح می‌دهد که اساس نظم جنسیتی فرودستی زنان است و همه نهادها و روابط اجتماعی بر این اساس سامان یافته است. اما همه مردان جایگاه یکسانی ندارند. در رأس سلسله مراتب جنسیت، مردانگی هژمونیک قرار دارد که با اقتدار، قدرت جسمانی و ناهمجنس‌گرایی مشخص می‌شود. در مرحلۀ بعدی قدرت، مردانگی همدست قرار دارد که مردان این رده خصوصیات برجسته مردانگی هژمونیک را ندارند ولی به اشکال مختلف (مانند توانمندی سیاسی، نابرابری فرصت، ارتقای شغلی و دستمزدها در بازار کار و کار خانگی بی‌مزد زنان) از نظام پدرسالاری سود می‌برند.

● در پایین‌ترین مرتبۀ مردان، مردانگی‌های فرودست قرار دارند که در میان آنها مردانگی همجنس‌گرا قطب مخالف مرد واقعی دانسته و تحقیر می‌شود. این نکته مهم است که بعضی مردان، بسته به جایگاهشان در سلسله مراتب مادی، امتیاز بیش‌تری از مردسالاری می‌گیرند، بعضی کمتر. زنان به دلایل مختلف با این نظم جنسیتی همراه می‌شوند ولی مهمترین دلیل این است که از کودکی برای پذیرش فرودستی نسبت به مردان تربیت می‌شوند.

● در تاریخ ایران نمونه‌های متعددی از الگوهای مردانگی دیده می‌شود که من تنها به تحول مردانگی هژمونیک، عالی‌ترین الگوی مردانگی می‌پردازم. در ابتدای عصر ناصری، می‌توان این مشخصه‌ها را برای مرد برتر برشمرد: میانسال یا مسن‌تر، دارای تمکن مالی، خانه بزرگ، دارای احترام و حیثیت اجتماعی بالا، سخاوتمند و گره‌گشا، مقید به مناسک دینی و رابطه خوب با علما و صاحبان قدرت، غیرتمند، دارای چند همسر و فرزندان زیاد و با کنشگری جنسی بالا (تمایلات همجنس‌گرایانه به شکل شاهدبازی و امردبازی بی‌اشکال است). این تصویر بر دو سه گروه منطبق بود، اعیان و اشراف، پهلوانان و گاه لوطیان.

● اما در زمان مشروطه کم‌کم این تصویر مخدوش می‌شود، آشنایی با فرنگ، احساس عقب‌ماندگی و بازاندیشی در آداب و رسوم و جایگاه زنان، ایده‌های جدیدی را به ارمغان آورد. نجم‌آبادی در کتاب «زنان سیبیلو و مردان بی‌ریش» شرح می‌دهد که چگونه تحت تاثیر نگاه شماتت‌بار غربیان، رفتارهای همجنس‌خواهانه درباریان و اعیان و اشراف به پستوها برده شد. به جز آن لزوم آموزش زنان مورد توجه قرار گرفت، تا زنان تحصیل‌کرده بتوانند رفیق شوهر و مادرانی شایسته باشند.

● رواج ایده‌های غربی و گفتمان بهداشت در ابتدای عصر پهلوی، تاکید بر افزایش موالید و فرزندان سالم و ضرورت روابط جنسی سالم برای احتراز از سیفلیس و عواقب آن چون عقیم شدن یا تولد فرزندان معلول اندک اندک باعث شکل‌گیری الگوی جدید مردانگی برتر شد: جوان، تحصیل‌کرده، دارای تمکن مالی و شغل اداری بالا، آشنا به پوشش و آداب فرنگی، ورزشکار، میهن‌پرست، تک‌همسر و دگرجنس‌گرا. این تصویر تا اواخر دوره پهلوی دوام آورد و با وجود انقلاب اسلامی عناصر اصلی آن مانند اعتبار تحصیلات، رشادت و میهن‌پرستی و ... باقی ماند.

● امروزه مردانگی در ایران دچار بحران است، تقسیم کار جنسیتی در خانواده و نان‌آوری مرد به دلیل بحران‌های اقتصادی مختل شده. جامعه‌پذیری زنان در پذیرش فرودستی دچار اخلال شده و تحت تاثیر فضای مجازی ایده‌ها و خواسته‌های جدیدی شکل گرفته است. مردان در واکنش به این تغییرات، هر روز بیشتر متوسل به خشونت می‌شوند و اخبار زن‌کشی را می‌شنویم. چرا تغییر نظم جنسیتی بحرانی شده است؟ به زعم من تقصیر متوجه حاکمیت است که به دلایل متعدد می‌کوشد نظم جنسیتی مردسالارانه و نظام حقوقی خانواده سنتی را حفظ کند از این رو هم بر مردان (سربازی، مهریه و ...) و هم بر زنان (حجاب اجباری، بیکاری و ...) فشار می‌آورد و تعادل و روال تغییرات اجتماعی را مختل کرده است.

@womensocialproblemsofIran

چگونه سطح خشونت در جامعه به اینجا رسیده که چنین مرگی را رقم می‌زند؟
یادداشتی از فرشته حبیبی (روزنامه‌نگار):

هفته‌ای نیست که خبر تازه‌ای از زن‌کشی به گوشمان نرسد و در این یکی دو روز خبر قتل دهشتناک این زن، زنی از طبقه شهری، شاغل، اهل اندیشه و درست در دل پایتخت واقعا تکان‌دهنده است. منصوره قدیری جاوید، خبرنگار ایرنا به دست شوهرش با ضربات چاقو و دمبل به قتل رسیده و عجیب اینکه قاتل ادعا کرده پس از قتل همسرش قصد خودکشی داشته ولی پشیمان شده. این کلمات به تلخی یادآوری می‌کند که قاتل با علم به خلأهای قانونی در پرونده‌های زن کشی نگران عواقب این قتل نبوده است.

با تاثر بسیار از این اتفاق، چند نکته تکراری که بارها نوشته‌ام دوباره یادآوری می‌کنم:

یک. چطور سطح خشونت در جامعه به اینجا رسیده که چنین مرگی را رقم بزند؟ یک دعوای ساده به خشونت می‌کشد و هر خشونتی از ناسزا و جنگ لفظی گذر می‌کند و به دعوای فیزیکی و آسیب جسمی می‌رسد. خشونت گرچه با قوانین پیشگیرانه قابل کنترل است ولی وضعیت روانی حاد جامعه و ناامیدی حاکم، که هرگز در کانون توجه نبوده، نیز می‌تواند نتایجی چنین فاجعه‌بار بیافریند.

دو. پیچیدگی قرارداد ازدواج و عدم حمایت قانونی از زنان برای خروج از رابطه ازدواج، می‌تواند یک رابطه را به بن‌بستی خشونت‌بار تبدیل کند. باید از قانونگذار بپرسیم چه چیزی ممکن است شرایط پنهان کاری، خیانت و اصطلاحا بی‌وفایی را فراهم کند وقتی هنوز یک زن نمی‌تواند همچون یک مرد صرفا با عنوان “نخواستن” درخواست طلاق کند؟

سه. زن‌کشی، پدیده‌ای که این سال‌ها بسیار مورد توجه فعالان حوزه زنان قرار گرفته، آمار وحشتناک و تکان‌دهنده‌ای دارد. گزارش سال گذشته شرق از این موضوع نشان می‌داد که بطور متوسط هر چهار روز یک زن در ایران به دست خانواده‌اش با بهانه اختلافات خانوادگی، مسائل ناموسی و مالی کشته می‌شود. این آمار به احتمال زیاد، با واقعیت هم فاصله‌ای نامعلوم دارد، چرا که بسیاری از زن‌کشی ها گزارش نمی‌شوند یا تحت عناوین دیگری از جمله خودکشی، بیماری و غیره طبقه‌بندی می‌شوند.

چهار. مهمترین و پرتکرارترین مطالبه: چرا لایحه حمایت از زنان و منع خشونت خانگی هرگز در این سال‌ها حتی نتوانست با وجود این‌ همه زن‌کشی، کودک‌کشی، آزار و تجاوز، قتل‌های ناموسی، خشونت خانگی و سیستماتیک، خودسوزی و خودکشی زنان و... توجه مجلس را به خود جلب کند؟ چرا بارها تغییر نام داد و سمت و سوی حمایت از خانواده به خود گرفت و باز هم در پستو ماند و به اجرا نرسید؟
.

مروری بر کتاب «توسعه و ما زنان خاورمیانه»
فاطمه موسوی ویایه- آبان ۱۴۰۳

مطالعات خاورمیانه بخشی از متون دانشگاهی کشورهای توسعه‌یافته را به خود اختصاص داده است اما در کشور ما به این مساله چندان پرداخته نشده. ما از همسایگان خود بی‌خبریم. به زعم من بخشی از این نقصان به ضعف آکادمی در ایران برمی‌گردد و اینکه انجام چنین مطالعاتی نیازمند فاند دولتی است، دلیل مهم دیگر به ملاحظات سیاسی/امنیتی برمی‌گردد، محقق نمی‌تواند درباره هرچه می‌خواهد تحقیق و نتایج آن را به راحتی و بدون دخالت مافوق سیاسی/امنیتی منتشر کند، در نتیجه محافظه‌کاری پیشه می‌کند و به چنین موضوعاتی نمی‌پردازد.

این در حالی‌است که در مسیر توسعه نیازمندیم تجربه کشورهای همسایه که دارای پیشینه تاریخی/فرهنگی مشترک هستیم را بشناسیم، در مساله زنان اهمیت مطالعات خاورمیانه دوچندان می‌شود زیرا کشورهای مسلمان منطقه مانند ما به انحای مختلف گرفتار نابرابری جنسیتی هستند و تجربه آن‌ها در کاهش شکاف جنسیتی در حوزه‌های مختلف چون اشتغال و مشارکت سیاسی می‌تواند به کار ما بیاید.

کتاب «توسعه و ما زنان خاورمیانه» شروع خوبی برای آشنایی با شرایط زنان در کشورهای همسایه ماست. کتاب در چند مقاله به وضعیت زنان در کشورهای لبنان، عراق، عمان، کویت، امارات، ترکیه و سوریه پرداخته است. مقاله وضعیت زنان در لبنان با تاکید بر چند فرقه بودن کشور لبنان و عدم وجود قانون مدنی یکسان، بخش بزرگی از تصویر کلیشه‌ای درباره سبک زندگی اروپایی و آزادی اجتماعی زنان لبنانی را برایم تصحیح کرد. یکی دیگر از مقالات مجموعه به وضعیت زنان در سوریه درگیر جنگ داخلی پرداخته بود و شرایط زنان درگیر در مناطق جنگ‌زده و زنان مهاجر را در ابعاد مختلف و مفصل بیان می‌کند و حتی به تاثیر کرونا بر افزایش مشکلات زنان سوری می‌پردازد.

در مقاله مشارکت سیاسی در عراق به این موضوع می‌پردازد که با وجود تخصیص ۲۵ درصد از کرسی‌های پارلمان به زنان، قوانین حمایتی از زنان به تصویب نرسیدند و البته دلایل آن از جمله ضعف جامعه مدنی و آشوب‌های سیاسی/امنیتی در این کشور از جمله نگرش داعش را توصیف می‌کند. مقاله دیگری که برایم آموزنده بود، به کنش‌های اجتماعی-رسانه‌ای پرداخته بود و توضیح می‌داد به دلیل سرکوب سیاسی در بیشتر کشورهای خاورمیانه که بخشی از آن معطوف به سرکوب فعالان حقوق زنان است، نوعی جنبش اجتماعی جدید شکل گرفته است که در شبکه‌های اجتماعی مجازی مطالبات خود برای تغییر نگرش را پی می‌گیرد.

این کتاب به عنوان اولین قدم در این حوزه، خالی از اشکال نیست، از سویی جای چند کشور مهم خالی است: عربستان، مصر و تونس که خانم دکتر شفیعی توضیح دادند نتوانستند نویسنده‌ای برای این بخش‌ها بیابند. ایراد دیگری که در تعدادی از مقالات کتاب مشترک است، به‌روز نبودن آمارهاست که حداکثر تا ۲۰۲۰ را شامل می‌شود. مثلا در مقاله مقایسه بین ایران و ترکیه که مقاله تحلیلی خوبی است، در بخش اشتغال آمارهای ۲۰۲۰ آورده شده و در بخش آموزش عالی ۲۰۱۲. در مورد خشونت علیه زنان نیز به مقاله‌ای در ۲۰۰۳ رفرنس داده شده. یا در مقاله کویت آمارهای شکاف جنسیتی به ۲۰۱۵ برمی‌گردد. تردیدی نیست در ویراست بعدی کتاب آمارها به‌روز و مقالات تکمیل می‌شوند. این کتاب قدم اول در این راه است و امید که قدم‌های بعدی پُربارتر باشند.

@womensocialproblemsofIran