Mantiqning eng asosiy qoidalari
1. Identifikatsiya qoidasi (A = A): Biror narsa o'z-o'zini anglatadi va u nima bo'lsa, shuni anglatadi. Masalan, "olma - bu olma".
2. Ziddiyat qoidasi (A va Not A): Biror narsa bir vaqtda va bir jihatdan ikki xil bo'lishi mumkin emas. Masalan, biror narsa bir vaqtda ham "oqlik" va "qoralik" bo'la olmaydi.
3. Uchinchining yo'qligi qoidasi (A yoki Not A): Har qanday narsa yo bir holatda bo'ladi, yo boshqa holatda. Ya'ni, biror narsa yoki "A" bo'ladi, yoki "A emas" bo'ladi.
4. Yuklanish qoidasi (Modus Ponens): Agar "A bo'lsa, B bo'ladi" va "A to'g'ri" bo'lsa, unda "B to'g'ri". Masalan, agar "yomg'ir yog'sa, yer ho'l bo'ladi" va "yomg'ir yog'yapti" bo'lsa, unda "yer ho'l bo'ladi".
5. Modus Tollens: Agar "A bo'lsa, B bo'ladi" va "B noto'g'ri" bo'lsa, unda "A noto'g'ri". Masalan, agar "yomg'ir yog'sa, yer ho'l bo'ladi" va "yer ho'l emas" bo'lsa, unda "yomg'ir yog'mayapti".
6. Silogizm: Agar "A bo'lsa, B bo'ladi" va "B bo'lsa, C bo'ladi" bo'lsa, unda "A bo'lsa, C bo'ladi". Masalan, agar "barcha odamlar o'ladi" va "Sokrat odam" bo'lsa, unda "Sokrat o'ladi".
7. Birlik qoidasi (O'xshashlik): Mantiqan bir xil bo'lgan narsalar bir xil bo'lishi kerak. Masalan, agar "A = B" va "B = C" bo'lsa, unda "A = C".
8. Ajratish qoidasi (Disjunction): Agar "A yoki B" va "A noto'g'ri" bo'lsa, unda "B to'g'ri". Masalan, agar "yoki ertalab uxlash yoki kechqurun uxlash" va "ertalab uxlamagan bo'lsangiz", unda "kechqurun uxlagan bo'lasiz".
9. Inkordan chiqarish qoidasi (Double Negation): "A" ifodasining ikki marta inkor etilishi "A" ifodasining o'zi bilan bir xil bo'ladi. Masalan, "A noto'g'ri emas" bu "A to'g'ri" demakdir.
10. Implication: Agar "A bo'lsa, B bo'ladi", unda "Not B bo'lsa, Not A bo'ladi". Masalan, agar "agar suv qaynasa, bug' paydo bo'ladi", unda "agar bug' paydo bo'lmasa, suv qaynab turgan emas".
1. Identifikatsiya qoidasi (A = A): Biror narsa o'z-o'zini anglatadi va u nima bo'lsa, shuni anglatadi. Masalan, "olma - bu olma".
2. Ziddiyat qoidasi (A va Not A): Biror narsa bir vaqtda va bir jihatdan ikki xil bo'lishi mumkin emas. Masalan, biror narsa bir vaqtda ham "oqlik" va "qoralik" bo'la olmaydi.
3. Uchinchining yo'qligi qoidasi (A yoki Not A): Har qanday narsa yo bir holatda bo'ladi, yo boshqa holatda. Ya'ni, biror narsa yoki "A" bo'ladi, yoki "A emas" bo'ladi.
4. Yuklanish qoidasi (Modus Ponens): Agar "A bo'lsa, B bo'ladi" va "A to'g'ri" bo'lsa, unda "B to'g'ri". Masalan, agar "yomg'ir yog'sa, yer ho'l bo'ladi" va "yomg'ir yog'yapti" bo'lsa, unda "yer ho'l bo'ladi".
5. Modus Tollens: Agar "A bo'lsa, B bo'ladi" va "B noto'g'ri" bo'lsa, unda "A noto'g'ri". Masalan, agar "yomg'ir yog'sa, yer ho'l bo'ladi" va "yer ho'l emas" bo'lsa, unda "yomg'ir yog'mayapti".
6. Silogizm: Agar "A bo'lsa, B bo'ladi" va "B bo'lsa, C bo'ladi" bo'lsa, unda "A bo'lsa, C bo'ladi". Masalan, agar "barcha odamlar o'ladi" va "Sokrat odam" bo'lsa, unda "Sokrat o'ladi".
7. Birlik qoidasi (O'xshashlik): Mantiqan bir xil bo'lgan narsalar bir xil bo'lishi kerak. Masalan, agar "A = B" va "B = C" bo'lsa, unda "A = C".
8. Ajratish qoidasi (Disjunction): Agar "A yoki B" va "A noto'g'ri" bo'lsa, unda "B to'g'ri". Masalan, agar "yoki ertalab uxlash yoki kechqurun uxlash" va "ertalab uxlamagan bo'lsangiz", unda "kechqurun uxlagan bo'lasiz".
9. Inkordan chiqarish qoidasi (Double Negation): "A" ifodasining ikki marta inkor etilishi "A" ifodasining o'zi bilan bir xil bo'ladi. Masalan, "A noto'g'ri emas" bu "A to'g'ri" demakdir.
10. Implication: Agar "A bo'lsa, B bo'ladi", unda "Not B bo'lsa, Not A bo'ladi". Masalan, agar "agar suv qaynasa, bug' paydo bo'ladi", unda "agar bug' paydo bo'lmasa, suv qaynab turgan emas".