Jinoyat Psixologiyasi

Oʻtgan 2023-yil davomida jami 18492 ta firibgarlik jinoyatlari roʻyxatga olingan boʻlib, respublika boʻyicha sodir etilgan jami (104096) jinoyatlarning 17,76% tashkil qiladi.
Hozirda har qadamda firibgarlikni oʻziga kasb qilgan shaxslarni uchratish mumkin va ularni bir koʻrishda tanib olishning iloji yoʻq.
Odatda firibgarlar ham xuddi siz va men kabi oddiy odamlar ya'ni tashqi tomondan oddiy odamlardan farqlanuvchi belgilar mavjud emas. Lekin ularning psixikasidagi ogʻishishlar, jinoiy harakatlarga turtki boʻlishi aniq.

Demak, firibgarlarning shaxsiyatidan bizga nimalar maʼlum? Shular haqida fikrlashamiz.

1. Shaxsiyat xususiyatlari
• Narsissizm: Firibgarlar koʻpincha narsissistik xususiyatlarga ega boʻlishadi. Ular oʻzlarini boshqalardan ustun koʻrishadi va foydalanishadi.
• Makiavellizm (Machiavellianizm): Ushbu shaxsiyat xususiyati manipulyatsiya, xiyonat va egoistik maqsadlar uchun boshqalardan foydalanishni oʻz ichiga oladi. Ya'ni firibgarlar boshqalarning ishonchiga kirib, ulardan foydalanadi.
• Psixopatiya: Psixopatiya yuqori darajadagi firibgarlik va manipulyatsiya bilan bogʻliq. Psixopatik shaxslar hissiy empatiyadan mahrum boʻlib, boshqalarga zarar yetkazishdan pushaymon boʻlishmaydi.

2. Motiv va sabablar
• Moliyaviy manfaat: Koʻpchilik firibgarlar moliyaviy foyda olish uchun jinoyat qiladilar. Ular pul yoki mulkni qonuniy yoʻl bilan qoʻlga kiritish qiyin boʻlganda firibgarlikni tanlaydilar.
• Kuch va nazorat: Firibgarlar koʻpincha boshqalarni nazorat qilish va oʻzlarining kuchini namoyish etish uchun jinoiy harakatni amalga oshiradilar.
• Status va obroʻ: Baʼzi firibgarlar ijtimoiy statusni oshirish yoki boshqalarning hurmatini qozonish uchun ham jinoyatga qoʻl uradilar.

3. Himoya mexanizmlari
• Oʻz-oʻzini oqlash: Firibgarlar oʻz harakatlarini oqlash uchun shaxsiy himoya mexanizmlarini ishlatadilar. Ular oʻz harakatlarini zarur yoki muhim deb baholaydilar va boshqalarning zarariga eʼtibor bermaydilar.
• Empatiyaning yetishmasligi: Firibgarlar odatda boshqalarning hissiy holatiga kirishish va ularni tushunish qobiliyatidan mahrum boʻlishadi. Bu ularga boshqalarga zarar yetkazishdan hech qanday aybdorlik hissini sezmasdan jinoyat qilish imkonini beradi.
• Manipulyatsiya qobiliyati: Firibgarlar odatda yuqori manipulyatsiya qobiliyatiga ega boʻlib, boshqalarning his-tuygʻulari va xulq-atvorini boshqarish orqali oʻz maqsadlariga erishadilar.

Afsuski bizning jamiyatda baʼzi ota-onalarimiz firibgarlik yoki korrupsiya harakatlarini uddaburonlik deb bolalarga singdirib qoʻyishadi. Misol uchun, “Qoʻliga oʻsha uch-toʻrt soʻm pulini berganingda, ishingni hal qilib berardi”, “Toʻxta tanishim bor, oʻshanga telefon qilsam navbatsiz kirib ketasan, kutib oʻtirmaysan”, “Biror ishonchli bahona qilsang kirgizvorardi…” kabi gaplarni hozir ham eshitib turamiz yoki, balki oʻzimiz ham shu gaplarni ishlatarmiz.

Eng qizigʻi koʻplab firibgarlar ushlanishdan va javobgarlikdan qoʻrqmaydilar yoki jazodan qochish uchun turli strategiyalarni ishlatadilar. Ular odatda jazodan qochish imkoniyatlarini baholaydilar va firibgarlikni davom ettiradilar.


© @jinoyat_psixologiyasi

Korrupsionerlar jinoiy vaziyatga koʻra quyidagi tiplarga boʻlinadi.

1. Ekstremal korrupsionerlar — bu tipdagi korrupsionerlar xavfli vaziyatlarni ongsiz ravishda yaxshi koʻradilar. Yaʼni korrupsionerda pora olish vaqtidagi yuzaga keladigan xavfga (masalan, ichki xavotir, tavakkalchilikka moyillik, qoʻrquvga) nisbatan tobe axloq shakllanib qolgan. Bunday korrupsionerlar vaqti-vaqti bilan pora olib turmasalar va oʻzlaridagi xavfli vaziyatni his qilmasalar, tez zerikib qoladilar. Bu tipdagi korrupsionerlar juda tashkilotchi, ochiq koʻngil, kirishuvchan boʻladilar.

2. Vaziyatli korrupsioner — bunda korrupsioner haqiqatdan moddiy manfaatga muhtoj boʻladi. Yaʼni pul juda kerakligi uchun ham jinoyatga qoʻl uradi. Afsuski bunday tipdagilarda har doim pul taqchilligi mavjud boʻladi. Ular jamoaviy ishlashni va jinoiy sherikchilikni yoqtirmaydilar, har doim yolgʻiz oʻzi ishlaydi.

3. Tashabbuskor korrupsioner — ushbu turda oʻz lavozimidan qatʼiy nazar pora uchun kerakli vaziyatni yaratishga harakat qiladi. Yaʼni korrupsioner yaratgan maxsus vaziyat sababli, fuqaro unga pora berib ishini bitirishga majbur boʻladi. Bunday tipdagilar har doim korrupsiya xavfi yuqori boʻlgan lavozimga intilib yashaydilar.

4. Konformal korrupsioner — bu tip vaziyatga, jamoaga moslashadi, rad etilishidan qoʻrqadi. Ushbu shaxsda gʻayriijtimoiy xulq-atvor boʻlmasa ham, u oʻzaro korrupsion munosabatlarga qarshi boʻlsa ham, atrof-muhitning bosimi ostida vaziyatga rozi boʻladi va jinoyat sodir etadi, pora oladi.

5. Formal korrupsioner — bu tip fuqarolarni huquqiy bilimni yetishmasligidan foydalanishga urinadi. Yaʼni fuqaroni qandaydir bojlar, toʻlovlar, yigʻimlar mavjudligiga ishontiradi va shu toʻlovni amalga oshirsa ishi yanada tezroq bitishi mumkinligi aytadi. Bunday tipdagilar huquqiy bilimi past insonlarni yaxshi tanishadi.


© @jinoyat_psixologiyasi

Tergov-surishtiruv vaqtida psixologik usullardan oqilona foydalanish, har bir professional xodimga samarali natijani taqdim etadi.

Tergov jarayonida psixologik usullar bir necha sabablarga koʻra qoʻllaniladi:

1. Jinoyatchini tushunish: Psixologik usullar yordamida tergovchilar jinoyatchining motivlari, xarakteri va psixologik holatini aniqlashga harakat qiladilar. Bu, jinoyatni sodir etish sabablari va oʻzgarishlarni tushunishga yordam beradi.

2. Ishonchni oʻrnatish: Psixologik usullar orqali tergovchilar jabrlanuvchilar va guvohlar bilan ishonchli muloqot qilish imkoniyatini yaratadilar. Bu, shaxslarning haqiqiy his-tuygʻularini va voqealarni oʻzida aks ettirishini osonlashtiradi.

3. Maʼlumot yigʻish: Psixologik usullar yordamida, tergovchilar guvohlar yoki jinoyatchilardan maʼlumot olish jarayonida ularning his-tuygʻularini va xotiralarini tahlil qilib, qoʻshimcha maʼlumotlar toʻplaydilar.

4. Stressni boshqarish: Tergov jarayonida jabrlanuvchilar va guvohlar koʻpincha stress va kuchli tashvishni boshdan kechirishadi. Psixologik usullar yordamida bu holatlarni yengillashtirish va boshqarish mumkin.

5. Oʻzgarmas xotiralarni aniqlash: Psixologik usullar, masalan, intervyu texnikalari, shaxslarning xotiralarini koʻproq aniq va toʻgʻri tasvirlashlariga yordam beradi. Bu, voqealarning xronologiyasini va tafsilotlarini aniqlashda muhimdir.

6. Jinoyatchining faoliyatini tahlil qilish: Psixologik usullar yordamida, tergovchilar jinoyatchining ish uslublarini va rejalashtirish jarayonini oʻrganish imkoniyatiga ega boʻlishadi, bu esa jinoyatni oldini olishda foydali boʻlishi mumkin.

7. Tahlil qilish va rejalashtirish: Psixologik usullar, tergovchilarga voqea va jinoyatchilik kontekstini yanada chuqurroq tahlil qilish imkonini beradi, bu esa holatni yaxshiroq rejalashtirish va natijalarga erishishda yordam beradi.

Keyingi maqolada aynan qanday usullar qoʻllash mumkinligi haqida gaplashamiz.

© @jinoyat_psixologiyasi

KIMLAR JINOYAT QILISHI MUMKIN?

Psixologik-kriminologik tadqiqotlarga ko‘ra jinoiy axloq yuzaga kelishi bu barcha sog‘lom shaxslarda kuzatilishi mumkin bo‘lgan holatdir. Lutsifer effektini eslaylik. Ushbu effekt barcha shaxslarda kuzatilishi mumkin. Bunda shaxs agar anonim holatda yaʼni jinoiy harakatini hech kim bilmasligiga ishonchi komil bo‘lsa, u albatta jinoiy harakatga qo‘l uradi.

Agar har kim jinoyat qilishga qodir bo‘lsa, nega unda hamma ham jinoyat qilavermaydi? Sababi jinoiy harakatga bo‘lgan kuchsiz motiv. Albatta kuchsiz motiv bo‘lgan insonda jinoyatlar faqatgina xayol darajasida amalga oshiriladi. Yaʼni inson xayollarida jinoyat qilish bilan chegaralanadi.

Barcha jinoyat qilishga qodir, lekin hamma ham jinoyatchi emas! Shunday bo‘lgan taqdirda ham odamlar har kuni yoki vaziyat sababli mayda qoidabuzarliklar (masalan svetoforga amal qilmaslik, daraxt yoki ekologiyaga zarar yetkazish kabilar)ni amalga oshiradilar.


© @jinoyat_psixologiyasi