MorphoSyntax

☰

🗝 پاسخ مسئله (۲۵)

🍚 گونۀ مازندرانی ـ در شاخۀ شمال غربی از زبان‌های ایرانی ـ نمونه‌ای از زبان‌های نوع سوم گرینبرگ است. در مازندرانی، مانند فارسی، توالی SOV، ترتیب زیربنایی به‌شمار می‌رود؛ اما صفت و مضاف‌الیه پیش از هستۀ گروه اسمی می‌آیند.

🍚 با توجه به توالی «مضاف‌الیه + مضاف» در مازندرانی که به‌ویژه در اصطلاحات خویشاوندی نیز دیده می‌شود، «زن‌برار» به معنای «برادرِ زن» است و مردی که همسر داشته باشد، طبق قانون نمی‌تواند از ۱۵ سال تمام کمتر باشد.

@MorphoSyntax

☰

📝 ویرایش | جایگاه پرسش‌واژه

ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ
1⃣ در بلغاری همهٔ پرسش‌واژه‌های جمله، هر تعداد که باشند، به اجبار به آغاز جمله حرکت می‌کنند و مقدم بر دیگر سازه‌های نحوی می‌نشینند.

2⃣ در انگلیسی فقط یک پرسش‌واژه ناگزیر است به آغاز جمله حرکت کند و اگر پرسش‌واژهٔ دیگری هم در جمله حاضر باشد، در جای خود می‌ماند.

3⃣ در فارسی هیچ پرسش‌واژه‌ای به اجبار به آغاز جمله حرکت نمی‌کند. گاهی می‌توانیم به ضرورت بافت زبانی، پرسش‌واژه‌ای را به اختیار به آغاز جمله جای‌گردانی کنیم.
ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ

► How do you think that our boss can solve the problem?

◄ (الف). *چطور فکر می‌کنی که رئیس‌مان می‌تواند این مشکل را حل کند؟

◄ (ب). فکر می‌کنی که رئیس‌مان چطور می‌تواند این مشکل را حل کند؟


◀️ در جملهٔ انگلیسی، پرسش‌واژهٔ «how» متعلق به بند پیرو است، اما به اجبار به آغاز بند پایه حرکت کرده است. اگر این جابه‌جایی نحوی رخ ندهد، ساخت حاصل نادستوری خواهد بود.

◀️ در فارسی، وقوع چنین حرکتی اجباری نیست و بنابراین، بهتر است پرسش‌واژهٔ «چطور» را در همان بند پیرو نگاه داریم. پرسشِ گوینده دربارهٔ چگونه حل کردن مشکل است، نه چگونه فکر کردن مخاطب.

◀️ تغییرات دیگری هم می‌توان بر ترجمهٔ فارسی «ب» اعمال کرد که در این یادداشت مورد نظر نیستند؛ از جمله تبدیل بند پایهٔ «فکر می‌کنی (که)» به گروه حرف‌اضافهٔ «به نظرت».

@MorphoSyntax

☰

🧊 ساختواژه | آفتاب سوزان

ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ

1⃣ یک.

▫️فعل «سوختن» در فارسی کهن هویت دووجهی داشت (مانند «پختن» در فارسی معاصر) و با دو ظرفیت ناگذر و گذرا به‌کار می‌رفت:

▫️ناگذر (لازم):
◄ سینه از آتش دل در غم جانانه بسوخت

▫️گذرا (متعدی):
◄ آتشی بود در این خانه که کاشانه بسوخت

▫️امروزه «سوختن» کارکرد دوم خود را از دست داده است و برای آن‌که معنای گذرا از آن برآید، ناگزیر است پسوند سببی بگیرد (سوزاندن).
◄ آتشی بود در این خانه که کاشانه بسوزاند.

ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ

2⃣ دو.

▫️تکواژ «ــ‌ان» در نمونه‌های زیر پسوند صفتی است:
◄ آفتاب تابان
◄ صندلی چرخان
◄ چراغ گردان
◄ چشمهٔ جوشان
◄ لباس چسبان

▫️تکواژ «ــ‌ان» در نمونه‌های زیر پسوند سببی است:
◄ آقای نامه‌رسان
◄ ابزار آتش‌چرخان
◄ فر جوجه‌گردان
◄ پوشش سنگ‌پران
◄ شرکت تراکت‌چسبان

ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ

3⃣ سه.

▫️در تحلیل هم‌زمانی، تکواژ «ــ‌ان» در «آفتاب سوزان» کدام‌یک از دو وند بالاست؟ پسوند صفتی یا سببی؟ به‌نظر می‌رسد که «ــ‌ان» در واژهٔ یادشده آمیزه‌ای از این دو وند است و ویژگی‌هایی از هر دو عنصر وابسته را به ارث برده است.

(الف). از صفت «سوزان» معنای «که می‌سوزاند» بر می‌آید، نه «*که می‌سوزد». در حالی که «تابان» به مفهوم «که می‌تابد» است، نه «*که می‌تاباند». از این منظر، تکواژ «ــ‌ان» در «سوزان» تعبیر سببی دارد و مراد از «آفتاب سوزان»، آفتابی است که می‌سوزاند، نه می‌سوزد.

(ب). اما هرجا که پسوند «ــ‌ان» سببی به ریشه پیوسته است، مفعول آن ریشه نیز باید در کنارش حاضر باشد، مانند «آقای نامه‌رسان» و دیگر نمونه‌های بالا. در مقابل، آنجا که پسوند «ــ‌ان» صفتی به ریشه ملحق شده، مفعولی وجود ندارد که در کنار ریشه بیاید، مانند «آفتاب تابان» و دیگر نمونه‌های مشابه. از این منظر، «سوزان» که فاقد مفعولی در کنار خود است، مانند صفت‌ها رفتار کرده است، نه سببی‌ها.

(پ). آنجا که پسوند «ــ‌ان» سببی به ریشه ملحق می‌شود، در زیرساخت می‌توان وند «ــ‌نده» را به برون‌داد مرحلهٔ قبل افزود، مانند «آقای نامه‌رساننده». اما اگر پسوند «ــ‌ان» صفتی با ریشه همراه شود، نمی‌توان وند «ــ‌نده» را به برون‌داد افزود، مانند «آفتاب تابان» که «*آفتاب تاباننده» نیست. به زیرساخت «آفتاب سوزان» می‌توانیم پسوند فاعلی «ــ‌نده» اضافه کنیم و از آن، تعبیر «آفتاب سوزاننده» به‌دست دهیم. از این منظر، «سوزان» مانند صورت‌های سببی رفتار می‌کند، نه صفتی.

(ت). در گفتار، پسوند سببی «ــ‌ان» همواره می‌تواند به گونهٔ غیررسمی «ــ‌‌ون» تبدیل شود (مانند: آب را جوشوند/ دستش رو سوزوند). پسوند صفتی «ــ‌ان» همواره چنین امکانی ندارد و در برخی از نمونه‌ها می‌تواند به «ــ‌‌‌ون» تبدیل شود (مانند: *چشمهٔ جوشون/ چهرهٔ خندون). صورت «*آفتاب تابون» بدساخت است، اما «آقای نامه‌رسون» خوش‌ساخت است و در گفتار به‌کار می‌رود. با توجه به این‌که «*آفتاب سوزون» پذیرفتنی نیست، «ــ‌ان» در این واژه مانند پسوند صفتی رفتار می‌کند، نه سببی.

ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ

4⃣ چهار.

▫️در مجموع، شواهد بالا نشان می‌دهند که صورت «سوزان» رفتارهایی از هر دو ساخت سببی و صفتی را از خود بازتاب می‌دهد و تکواژ «ــ‌ان» در این واژه، ویژگی‌هایی از هر دو پسوند مورد بحث را در خود جمع کرده است. چنین عنصری بازنمود انباشته دارد و «ــ‌ان» در «سوزان» واژ آمیخته به‌شمار می‌رود؛ آمیزه‌ای از صفت بودن و البته سببی‌سازی.
ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ

✔️cumulative exponence = بازنمود انباشته
✔️portmanteau morph = واژ آمیخته

@MorphoSyntax

☰

📝 ویرایش | شاهد از متون کهن

ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ
❂ آیا می‌توانیم برای اثبات یا رد یک نکتهٔ صرفی و نحوی در ویرایش، به متون کهن ارجاع دهیم و از بزرگانی چون فردوسی و سعدی و مولانا شاهد بیاوریم؟
ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ

✏️ پاسخ پرسش بالا این است: بله و خیر! اگر در جای مناسب به آثار نظم و نثر متقدمان ارجاع دهیم، شاهدمان پذیرفتنی است و استدلال‌مان را تقویت می‌کند؛ اما باید توجه کنیم که زبانٍ زنده، پیوسته در معرض تغییر است و دستور زبان نیز در گذر زمان دگرگونه می‌شود. دو جملهٔ زیر را ملاحظه کنید:

◄ (۱). *به گفتهٔ شاهدان، این آتش دو کارگاه نخ‌ریسی را سوخت.

◄ (۲). *ابتدا تکلیفم را با خودش روشن خواهم کرد و بعداً به سراغ برادرش رفت.


✏️ اگر ویراستار متنی باشیم که این دو جمله در آن آمده‌اند، حتماً آنها را این‌گونه اصلاح خواهیم کرد:

◄ (۳). به گفتهٔ شاهدان، این آتش دو کارگاه نخ‌ریسی را سوزاند.

◄ (۴). ابتدا تکلیفم را با خودش روشن خواهم کرد و بعداً به سراغ برادرش خواهم رفت.


✏️ چرا دو جملهٔ بالا را ویرایش می‌کنیم و نمی‌پذیریم که «سوختن» در متون کهن فعل گذرا (متعدی) هم بود و «خواستن» آینده‌ساز می‌توانست در ساخت همپایهٔ دوم به قرینه حذف شود؟

◄ (۵). سینه از آتش دل، در غم جانانه بسوخت/ آتشی بود در این خانه که کاشانه بسوخت (حافظ)

◄ (۶). فصلی خواهم نبشت در ابتدای این، حال بَر دار کردن این مرد و پس به سر قصّه شد (بیهقی)


✏️ در نگارش و ویرایش متن‌های امروزی، به‌ویژه آنجا که پای ساختار نحوی در میان باشد، نمی‌توانیم صرفاً بر آثار نامداران ادب فارسی تکیه کنیم و توصیف‌ها و استدلال‌هایمان باید بر واقعیت‌های هم‌زمانی زبان فارسی استوار باشد.

@MorphoSyntax

☰

☑️ صرف و نحو | واژه‌بست آمیخته‌

🪄 پرسش زیر، یکی از سؤالات کنکور کارشناسی ارشد (۱۴۰۳) است که با حوزۀ صرف و نحو پیوند دارد:

ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ
۴۷ ــ در کدام واژه، عنصر «ـ‌م» واژه‌بست آمیخته‌ای است که بر مشخصه‌های دستوری زمان و شخص‌وشمار دلالت می‌کند؟
«ذرۀ خاکم و در کوی توام جای خوش است/ ترسم ای دوست که بادی ببرد ناگاهم»
۱. خاکم
۲. توام
۳. ترسم
۴. ناگاهم
ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ ـ ـــ

🪄 ــ‌م در خاکم:
واژه‌بست آمیخته‌ای از ریشهٔ «باش» است که مشخصه‌های زمان حال و اول شخص مفرد را در خود انباشته است (= هستم).

🪄 ــ‌م در توام:
واژه‌بست ملکی یا همان مضاف‌الیه است که بر اول شخص مفرد دلالت می‌کند؛ یعنی مشخصهٔ زمان ندارد (جایم خوش است).

🪄 ــ‌م در ترسم:
پسوند تصریفی مطابقه یا همان شناسه است که بر اول شخص مفرد دلالت می‌کند؛ یعنی نه زمان دارد، نه اصلاً واژه‌بست است (می‌ترســـم).

🪄 ــ‌م در ناگاهم:
واژه‌بست مفعولی و در واقع مفعول مستقیم فعل «ببرد» است که بر اول شخص مفرد دلالت می‌کند؛ یعنی مشخصهٔ زمان ندارد (ببردم).


@MorphoSyntax

☰

🗝 پاسخ مسئله (۲۴)

🌳 پی‌اچ مقیاسی برای تعیین میزان بازی یا اسیدی بودن یک محلول است و هر محلولی که پی‌اچ آن بزرگ‌تر از ۷ باشد، محلول بازی (قلیایی) به‌شمار می‌رود.

🌳 آووکادو با پی‌اچ بیشتر از هشت، میوه‌ای با ویژگی‌های قلیایی است و پلدختر که زیرشاخه‌ای از گونهٔ لری در آن رواج دارد، به شهر آووکادوی ایران مشهور است. در دیگر مناطقی که نام آنها در مسئله آمده، محصولی باغی با چنین درجه‌ای از پی‌اچ کشت نمی‌شود.

@MorphoSyntax

☰

🧊 ساختواژه | خلأ اتفاقی در تصریف: نمی‌جوانم!


❇️ پیشوندهای «در، بر، وا، ور» و مانند آنها در «دررفتن، برخوردن، واداشتن، ورآمدن» وندهای اشتقاقی فعل‌اند و معنای پایه را تغییر می‌دهند. طبیعی است که این وندها دارای خلأ اتفاقی باشند؛ یعنی صورت‌های ممکن، اما ناموجودی که چه‌بسا روزی راه‌شان را به زبان کنند. در فارسی عزیز فعل «وارفتن» ساخته شده، اما جای «واآمدن» همچنان خالی است.


❇️ پسوند سببی «ــ‌ان» از جمله وندهای تصریفی فعل است، زیرا به دلیل مطابقه‌های نحوی و برای افزایش ظرفیت محمول به ریشه افزوده می‌شود. اما این وند تصریفی، برخلاف انتظار، دارای خلأ اتفاقی است؛ یعنی فعل‌هایی یافت می‌شوند که بالقوه می‌توانستند وند سببی بگیرند، اما عجالتاً از پذیرش آن خودداری کرده‌اند:

◄ پذیراندن (کسی را به پذیرفتن واداشتن)
◄ کوشاندن (کسی را به کوشیدن واداشتن)
◄ جواندن (کسی را به جویدن واداشتن)


❇️ ازآنجاکه معنای حاصل از برون‌داد تصریف پیش‌بینی‌پذیر است، محتمل است که کودکان در مرحلهٔ زبان‌آموزی خلأهای تصریفی زبان را پر کنند. کودک شش‌ساله‌ای که از جویدن غذای نامطلوبش امتناع می‌کرد، فعل «نمی‌جوانم» (با تلفظ گفتاری: ne-mi-jo-'un-am) را در معنای وادار نکردن دندان‌هایش به جویدن تولید کرده بود، در حالی که او این صورت تصریفی ممکن اما ناموجود را پیشتر نشنیده بود.


❇️ در فرهنگ‌نویسی فارسی، مصادر سببی به‌رغم تصریفی بودن پسوند «ــ‌ان» مدخل می‌شوند. مثلاً هر دو مدخل «خوردن» و «خوراندن» در واژه‌نامه‌های فارسی یافت می‌شوند، در حالی که معنای دومی را می‌توان برپایهٔ معنای اولی پیش‌بینی کرد. اما آنچه پیش‌بینی‌پذیر نیست، خلأهای اتفاقی وند سببی است و به‌همین دلیل، درج مصادر سببی در فرهنگ‌های واژگانی ضرورت دارد.

✔️accidental gap = خلأ اتفاقی

@MorphoSyntax