Mas'udiy (vaf. 956) va uning “Muruj uz-zahab” nomli asari
Mas'udiy Bag'dod shahrida tug'llgan va dastlabki tahsilini shu yerda oladi. Olgan bilimlaridan qoniqmagan tarixchi 913 yilda uzun bir sayohatga chiqadi. Dastlab Eron va Xuroson keyin esa İstahrga boradi. 918 yilda Ummonli dengizchilarga oid kemalarda Hind okeani bo'ylab sayohatga chiqadi. Sindda bo'lib, keyinroq Hindistondan o'tib Seylongacha yetib boradi. Bu yerdan Xitoyga savdo uchun ketayotgan savdogarlar bilan sharqiy Hind Okeanini, Malayziya, İndoneziyagachga sayohat qiladi. Qaytishda sharqiy Afrikadagi Zanzibar oroliga kirib o'tadi. 926 yilda Falastin va Tabariyyada bo'ladi. Yo'lda olimlar bilan suhbatlashadi. 932 yilda Ozarbayjon, Armaniston va Kaspiy dengizi qirg'oqlarida sayohat qiladi. Xullas, asarini yozishdan avval deyarli dunyoni katta qismini aylanib chiqadi.
Asarlarida o'zidan avvalgi olimlarning bergan ma'lumotlarini mutloq to'g'ri deb bo'lmasligini, yangi ma'lumot va tajribalar bilan yangi fikrlarga borish mumkinligini ta'kidlaydi. Sayohatlari davomida yo'lda uchrashgan olimlar, savdogarlar, dengizchilar, davlat arboblari, har xil dindagi insonlar bilan ko'rishib o'z asari uchun ma'lumot yig'adi. Shuning uchun uni faqatgina islom tarixchisi emas, dunyo tarixchisi sifatida ko'rish mumkin. İbn Haldun uni “dunyo tarixchilarinin piri-imomi” deb ataydi. Geografiya sohasida İbn Hurdodbek, Yo'qubiy, İbn Rusta va İbnul Faqih kabi “İroq maktabi” namoyondalarining yo'lidan boradi.
Bizga qadar uning ikki asari yetib kelgan. Biri “Muruj uz-zahab” va ikkinchisi “Tanbeh val İshrof” asarlaridir. “Muruj uz-zahab” asarini 943 yilda Fustat shahrida yozib tamomlaydi. Mazkur asarini yozar ekan, Aristotel, Aflotun, Batlamus kabi mutafakkirlarning arabcha ve pahlaviy tiliga qilingan tarjimalaridan va 165 dan ko'proq asarlardan manba sifatida foydalanadi. Asar ikki bobdan tashkil topgan va birinchi bobida ensiklopedik ma'lumotlar berilgan. Asarda payg'ambarlar tarixi, dunyo mintaqalari, dengizlar, orollar, daryolar, hayvon va o'simliklar dunyosi, hindlar, xitoyliklar, yunonlar, rimliklar, vizantiyaliklar, forslar, sosoniylar, turklar haqida juda g'aroyib ma'lumotlar beradi. İkkinchi bobda esa Hz. Payg'ambar davridan abbosiy xalifa Muti Lillah davriga qadar bo'lgan tarixni yozadi. Asar juda ajoyib-u g'aroyib ma'lumotlar bilan to'la. Ham tarixchi ham tarixga qiziquvchilar uchun foydali manba. Asarni turkcha va ingilizcha pdf shaklini ko'chirib olishingiz mumkin.