Omina Shenliko‘g‘li "Bir olima qiz bor edi"
O‘qib boshlashim bilan mavzu din haqida ekanligini bildim. Siyosiy tomonlari olib qaralsa, ancha chuqur o'rganishga to‘g‘ri kelarkan. Ammo men o‘z fikrlarimni matnga tayangan holda bildirmoqchiman (asosli tarzda. Iqtiboslar ko‘p deb o‘ylamang). Ya‘ni har bir yozuvchi yozgan asarida qaysidir ma‘noda o‘zini ifoda etadi, o‘zida borini yozadi. Undan ko‘pi ortiqcha chiranish, kelishmaganlikka olib keladi.
Mutolaa boshlanishi bilanoq me‘dani buzadigan ilk narsa bosh qahramonning o‘zini maqtab ketishi. Qiz shu darajada aqlliki, ta‘rifni o‘qigan odam o‘zidan ko‘ngli qolib, o‘zini qip-qizil ahmoqqa chiqaradi. Mana: "Men juda aqlli edim. To‘rt yoshimda boshlang'ich maktabda o‘qishni boshlagandim va sakrab-sakrab yuqori sinflarga o‘tdim. Ustozlarim meni "daho" (qo‘shtirnoqni o‘zim qo‘shdim) deyishardi". Bilmadim, masalan ertaklarda ham bunchalik ko‘pirtirish bo‘lmasa kerak. Yana kayfiyatsiz payti mashinasini qoldirib taksiga chiqadi va keragidan ortiq pul to‘lab, tushib ketadi.
Bosh qahramon yosh madrasa talabasi va uning dinga kirishiga, dindorligiga ota-onasi qarshi. Axloq haqida, hayo haqida, poklik haqida tez-tez gap ketadi. Yigitlar va qizlarning bir joyda o‘qishi, nafsini tiyib yura olishi, o‘zini tarbiya qila bilishi kabi narsalar alohida ochiladi: "bir kuni ular to'satdan bolalar va qizlarni aralashtirib yuborishdi. Qiziq, yonida qizlar bor ekan, qaysi talaba bola qizlar haqida o‘ylamaydi? Ba‘zan qizlarga ham o‘g‘il bolalar ta‘sir qiladi". Sizningcha, ruhiy sog'lom odam shunaqa fikrlaydimi? O‘zini tuta olgan odam, har qanday vaziyatda tuta olishi kerak-ku? Bolalar qizlar bilan o‘qib aynib ketsa, qizlar bolalarni ko‘rib fikri buzilsa, boshqalarda, zamonda nima ayb? Undan ko‘ra o‘qimasdan uyda o‘tirgan ma‘qul emasmi? Shunda ko'rmaslik ham, kuymaslik ham mumkin.
Sog'lom, qo‘shtirnoq ichidagi sog'lom fikrlar ko'pligiga isbot tarzida mana bu jumlani keltirish mumkin: "Otam ramazon oyida ham aroq ichadi va: qayta-qayta "Agar sharob yomon narsa bo‘lganida, Xudo bu ichimlikni jannatda bermas edi"... "Xuddiki o‘zi Xudoga ishongandek. Ular jarohat olganga o‘xshaydilar. Ular nafaqat jannatga ishonmaydilar, balki uni tanqid ham qiladilar. Jannat haqida gapirish sizlarga qolibdimi? Baribir sizlarga jannat yo‘q". Ota-onasiga jannat yo‘q deyish, umuman biron kimsa haqida bunday deyish, faqat jannat talabida dindor bo‘lish-u, oxirat uchun qilingan ibodatlar bu sof vijdon bilan qilingan e‘tiqod emas, o‘z-o‘zini ovutishdir.
Yana ateistlar bilan ketgan bahslar, Darvin nazariyasiga oid o‘rinlar bor: "Agar tirik mavjudodlar tasodifan paydo bo‘lgan bo‘lsa, masalan nega tabiat milliard yillar ichida boshqa tirik mavjudodni yaratmadi? Yangi mavjudod bugungi kunda ham yaratilayotgani yo‘q." Bular mantiqsizlikdan boshqa narsa emas. Agar tabiat hozir yangi mavjudod yaratayotgan bo‘lsa, mavjudodni qo‘ying, biron o‘zgarish sodir bo‘layotgan bo‘lsa ham bu natija milliard yillardan keyin seziladi. Yangi mavjudod yo‘q deb butun boshli nazariyaga qarshi borib bo‘lmaydi.
Umuman olganda ham kitobda betakrorliklar juda ko‘p. Yozuvchini sog'lom fikrlaydi deb bo‘lmaydi. Men psixikasida qandaydir bir muammo bo‘lsa kerak deb taxmin qildim. Go‘yo hamma musulmonlarga dushman, hamma ularni yomon ko‘radi, butun dunyo buzuq, dinsizlar erkinlik botqog'iga botishgan. Asarda syujetga asos bo‘lgan voqealarga tayanib ideal musulmon qiz yaratishga urinilgan. Qiz bo‘lganda ham juda boy, juda aqlli, o‘ta taqvodor, kamchiliklardan xoli farishta.
Muallifdan birinchi o‘qigan kitobim shu bo‘ldi. Oxirida yozilishicha, agar bu roman o‘quvchilar tomonida iliq kutib olinsa, serial uchun ssenary yozilarkan. Aslida shunga o‘xshash kitob mualliflari, kitoblari ham Turkiyaning o‘zida iliq qabul qilinmaydi, o'qilmaydi, hatto ko‘pchilikning xabari ham yo‘q. Yakunlab qo‘yish uchun ko‘z nurlarimga achinaman. Gaplarim so‘ngida shuni aytmasam insofdan bo‘lmasdi: dizayn va sifat ancha yaxshi, sahifalar ochishga va o‘qishga qulay. Mazmun bunga xalal bermasa, maza qilish mumkin.
@quyoshtaraflarda
O‘qib boshlashim bilan mavzu din haqida ekanligini bildim. Siyosiy tomonlari olib qaralsa, ancha chuqur o'rganishga to‘g‘ri kelarkan. Ammo men o‘z fikrlarimni matnga tayangan holda bildirmoqchiman (asosli tarzda. Iqtiboslar ko‘p deb o‘ylamang). Ya‘ni har bir yozuvchi yozgan asarida qaysidir ma‘noda o‘zini ifoda etadi, o‘zida borini yozadi. Undan ko‘pi ortiqcha chiranish, kelishmaganlikka olib keladi.
Mutolaa boshlanishi bilanoq me‘dani buzadigan ilk narsa bosh qahramonning o‘zini maqtab ketishi. Qiz shu darajada aqlliki, ta‘rifni o‘qigan odam o‘zidan ko‘ngli qolib, o‘zini qip-qizil ahmoqqa chiqaradi. Mana: "Men juda aqlli edim. To‘rt yoshimda boshlang'ich maktabda o‘qishni boshlagandim va sakrab-sakrab yuqori sinflarga o‘tdim. Ustozlarim meni "daho" (qo‘shtirnoqni o‘zim qo‘shdim) deyishardi". Bilmadim, masalan ertaklarda ham bunchalik ko‘pirtirish bo‘lmasa kerak. Yana kayfiyatsiz payti mashinasini qoldirib taksiga chiqadi va keragidan ortiq pul to‘lab, tushib ketadi.
Bosh qahramon yosh madrasa talabasi va uning dinga kirishiga, dindorligiga ota-onasi qarshi. Axloq haqida, hayo haqida, poklik haqida tez-tez gap ketadi. Yigitlar va qizlarning bir joyda o‘qishi, nafsini tiyib yura olishi, o‘zini tarbiya qila bilishi kabi narsalar alohida ochiladi: "bir kuni ular to'satdan bolalar va qizlarni aralashtirib yuborishdi. Qiziq, yonida qizlar bor ekan, qaysi talaba bola qizlar haqida o‘ylamaydi? Ba‘zan qizlarga ham o‘g‘il bolalar ta‘sir qiladi". Sizningcha, ruhiy sog'lom odam shunaqa fikrlaydimi? O‘zini tuta olgan odam, har qanday vaziyatda tuta olishi kerak-ku? Bolalar qizlar bilan o‘qib aynib ketsa, qizlar bolalarni ko‘rib fikri buzilsa, boshqalarda, zamonda nima ayb? Undan ko‘ra o‘qimasdan uyda o‘tirgan ma‘qul emasmi? Shunda ko'rmaslik ham, kuymaslik ham mumkin.
Sog'lom, qo‘shtirnoq ichidagi sog'lom fikrlar ko'pligiga isbot tarzida mana bu jumlani keltirish mumkin: "Otam ramazon oyida ham aroq ichadi va: qayta-qayta "Agar sharob yomon narsa bo‘lganida, Xudo bu ichimlikni jannatda bermas edi"... "Xuddiki o‘zi Xudoga ishongandek. Ular jarohat olganga o‘xshaydilar. Ular nafaqat jannatga ishonmaydilar, balki uni tanqid ham qiladilar. Jannat haqida gapirish sizlarga qolibdimi? Baribir sizlarga jannat yo‘q". Ota-onasiga jannat yo‘q deyish, umuman biron kimsa haqida bunday deyish, faqat jannat talabida dindor bo‘lish-u, oxirat uchun qilingan ibodatlar bu sof vijdon bilan qilingan e‘tiqod emas, o‘z-o‘zini ovutishdir.
Yana ateistlar bilan ketgan bahslar, Darvin nazariyasiga oid o‘rinlar bor: "Agar tirik mavjudodlar tasodifan paydo bo‘lgan bo‘lsa, masalan nega tabiat milliard yillar ichida boshqa tirik mavjudodni yaratmadi? Yangi mavjudod bugungi kunda ham yaratilayotgani yo‘q." Bular mantiqsizlikdan boshqa narsa emas. Agar tabiat hozir yangi mavjudod yaratayotgan bo‘lsa, mavjudodni qo‘ying, biron o‘zgarish sodir bo‘layotgan bo‘lsa ham bu natija milliard yillardan keyin seziladi. Yangi mavjudod yo‘q deb butun boshli nazariyaga qarshi borib bo‘lmaydi.
Umuman olganda ham kitobda betakrorliklar juda ko‘p. Yozuvchini sog'lom fikrlaydi deb bo‘lmaydi. Men psixikasida qandaydir bir muammo bo‘lsa kerak deb taxmin qildim. Go‘yo hamma musulmonlarga dushman, hamma ularni yomon ko‘radi, butun dunyo buzuq, dinsizlar erkinlik botqog'iga botishgan. Asarda syujetga asos bo‘lgan voqealarga tayanib ideal musulmon qiz yaratishga urinilgan. Qiz bo‘lganda ham juda boy, juda aqlli, o‘ta taqvodor, kamchiliklardan xoli farishta.
Muallifdan birinchi o‘qigan kitobim shu bo‘ldi. Oxirida yozilishicha, agar bu roman o‘quvchilar tomonida iliq kutib olinsa, serial uchun ssenary yozilarkan. Aslida shunga o‘xshash kitob mualliflari, kitoblari ham Turkiyaning o‘zida iliq qabul qilinmaydi, o'qilmaydi, hatto ko‘pchilikning xabari ham yo‘q. Yakunlab qo‘yish uchun ko‘z nurlarimga achinaman. Gaplarim so‘ngida shuni aytmasam insofdan bo‘lmasdi: dizayn va sifat ancha yaxshi, sahifalar ochishga va o‘qishga qulay. Mazmun bunga xalal bermasa, maza qilish mumkin.
@quyoshtaraflarda