ویراستاری و درست‌نویسی در علوم انسانی

«غیرِ» با واژۀ پس از خود صفت می‌سازد و معنای مخالف به آن می‌دهد. از آنجا که کسرۀ این پیشوندواره خفیف است و تکیۀ واژۀ ساخته‌شده نیز برروی هجای آخر قرار می‌گیرد، همواره با واژۀ پایه‌اش بی‌فاصله نوشته می‌شود؛ مثال:
غیرآلی، غیراجتماعی، غیراختیاری، غیراخلاقی، غیرارادی، غیرارتشی و ...

سید محمد بصام

✅@virast_yar

🔴 نکته

تنها واژگان عربی توانایی گرفتن «تنوین» دارند.
دو راه برای شناسایی ریشه واژگان عربی از غیرعربی وجود دارد:

1. نبودن حرف‌های «گ»، «چ»، «پ» و «ژ» در کلمه؛

2. نداشتن هم‌خانواده؛ واژگانی که هم‌خانواده ندارند، از اساس عربی نیستند.


✅@virast_yar

🔴 لذا / چون
«لذا» و «چون» مترادفند و هر دو برای بیان علت به کار می‌رود. پس به کار بردن آن دو در کنار هم حشو است و بهتر است تنها از واژهٔ «چون» که فارسی است استفاده کنیم.



🔴 سابقهٔ گذشته
«سابقه» به معنی «مجموعه‌ای از رفتار و اعمال است که در گذشته صورت گرفته است». بنابراین به کاربردن آن با کلمه «گذشته» درست نیست.

#درست_نویسی
#حشو


✅@virast_yar

🔴 نقایص/نواقص

«نقایص» جمع «نقیصه» به‌معنی نقص است. بنابراین به‌کاربردن ترکیب «تکمیل نقایص» درست نیست و باید به‌جای آن از «رفع نقایص» استفاده شود. زیرا «عیب‌ها» رفع می‌شود نه تکمیل. اما دربارهٔ «نواقص» هر دو ترکیب را می‌توان به کار برد.


✅@virast_yar

🔴 دستور خطّ فارسی

✅ کسرۀ اضافه

🔴 برای کلمه‌های مختوم، به «های» ملفوظ در حالت اضافه، از علامت «ۀ» استفاده می‌شود:

برنامۀ روزانه، بندۀ خدا، به‌مثابۀ، خانۀ آن‌ها، رانندۀ ماهر

✅ این علامت کوتاه‌شدۀ «ی» (یای کوتاه) است و نباید آن را با نشانۀ همزه اشتباه گرفت.

🔴 دستور خطّ فارسی، ۱۴۰۱ش، چ۱، ویراست جدید، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ص۴۷.


✅@virast_yar

🔸حروف فارسی

حروف فارسی دو دسته است:

۱. منفصل (پیوندناپذیر) که به حرف پس‌از‌ خود نمی‌چسبند (ا، د، ذ، ر، ز، ژ، و)؛

۲. متّصل (پیوندپذیر) که به حرف پس‌از‌ خود می‌چسبد (شامل همۀ حروف فارسی به‌غیر از حروف منفصل).

🔹فاصله‌گذاری در خطّ فارسی
فاصله‌گذاری در خطّ فارسی ضروری است و رعایت نکردن آن چه بسا سبب بدخوانی یا ابهام معنایی شود.

🔹در ویراست جدید دستور خطّ فارسی سه نوع فاصله برای جدانویسی تعیین و تعریف شده است:

🟢 الف) فاصلۀ کامل: فاصله طبیعی میان واژه‌ها و ترکیب‌های مستقل در جمله است، مانند: پروهشکدۀ  واژه‌گزینی، زبان و ادبیّات فارسی، مردم ایران؛

🟢 ب) نیم‌فاصله: فاصلۀ میان اجزای ترکیب‌هایی است که حرف آخر اجزای پیشین آن‌ها قابلیًت اتّصال به حرف بعد را ندارد، امّا مطابق قواعد نباید پیوسته نوشته شوند، مانند: بی‌جاومکان، بی‌دلیل، جابه‌جا، دوست‌یابی، شست‌وشو، شکست‌ناپذیری، کم‌نقص، می‌آیم، وسیع‌تر، هم‌محل، هیئت‌رئیسه؛

🟢‌ ج) بی‌فاصله: نگذاشتن هر نوع فاصله میان اجزای ترکیب‌هایی است که جزء پیشین آن‌ها به حروف منفصلی است که قابلیّت اتّصال به جزء پس‌از‌ خود را ندارند، مانند: بدکنش، پرفروش، دراختیارگیری، روسیاه، مادربزرگ، هوادار.

🔴 توضیح: «بی‌فاصله» در اینجا اصطلاحی منطقی نیست. اصطلاح  «بی‌فاصله» برای پرهیز از خلط این مفهوم با مفهوم «نیم‌فاصله» به‌کاررفته و مراد این است که در این نوع فاصله‌گذاری، ویژگی خطّ فارسی خودبه‌خود فاصله‌ای حدّاقلّی را میان حروف منفصل ایجاب می‌کند و دیگر به درج نیم‌فاصله نیازی نیست.

🔹فاصله‌های تعریف‌شده در اینجا همان فاصله‌هایی است که در حروف‌نگاری به‌کار می‌رود.


✅ دستور خطّ فارسی، ۱۴۰۱ش، چ۱، ویراست جدید، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ص۲۲ و ۲۳ و ۲۶.

✅ فریده آرامیده



✅@virast_yar

🔴 اجزای تمام فعل‌ها و مصدرهای فعل‌های مرکب و گروهی را باید جدا بنویسیم: کمک کردن، به دست آوردن.

نکته: اجزای فعل‌ها و مصدرهای فعل‌های پیشوندی را بی‌فاصله می‌نویسیم: فرارفتن، فروخوردن، پیش‌رفتن، پس‌رفتن و فراگرفتن.


✅@virast_yar

🔴 نکته: هرگاه حرف «ب» از کلمه‌ای صفت بسازد، با نیم‌فاصله و پیش از کلمه می‌آید؛ بجز: «بنام» و «بجا»؛ مانند:
به‌هوش، به‌سزا، به‌سامان، به‌حق، به‌روز و... .

✅@virast_yar

🔴 سی قید حرف‌ اضافه‌ای در زبان فارسی

این قید‌ها همواره با نیم‌فاصله نوشته می‌شوند:

به‌آسانی، به‌اجبار، به‌اشتباه، به‌اندازه، به‌‌تدریج، به‌تنهایی، به‌خصوص، به‌خوبی، به‌درستی، به‌دقت، به‌راستی، به‌روشنی، به‌زحمت، به‌زودی، به‌زیبایی، به‌سادگی، به‌سختی، به‌سرعت، به‌سلامتی، به‌شدت، به‌ظاهر، به‌علاوه، به‌قاعده، به‌مرور، به‌موقع، به‌ناگاه، به‌نسبت، به‌وضوح، ‌به‌وفور، به‌ویژه.

یادآوری:
پنج قید عربی داریم که «بـ» در آن‌ها حرف جَرّ است‌ و بنابراین همیشه سرهم نوشته می‌شود: بذاته، برأی‌العین، بشخصه، بعینه، بنفسه.

نادرست:
به‌ذاته، به‌رأی‌العین، به‌شخصه، به‌عینه، به‌نفسه.

سید محمد بصام

✅@virast_yar

فاصله‌گذاری «هیچ»

«هیچ» صفت مبهمی است که همواره با واژۀ پس از خود بافاصله نوشته می‌شود. مثال:
- هیچ گربه‌ای برای رضای خدا موش نمی‌گیرد.
- زین معما هیچ دانا در جهان آگاه نیست/ ... (حافظ)

اما در پیوند با برخی واژه‌ها یک واژۀ مرکب می‌سازد و نیم‌فاصله نوشته می‌شود:
هیچ‌جا،‌ هیچ‌جور، هیچ‌جوره، هیچ‌چی/ هیچّی، هیچ‌چیز،‌ هیچ‌رقم، هیچ‌طور، هیچ‌کاره،‌ هیچ‌کدام، هیچ‌کس، هیچ‌کی، هیچ‌گاه، هیچ‌گونه، هیچ‌وقت، هیچ‌یک، هیچ‌یکی.


سید محمد بصام

✅@virast_yar

ضمیر مبهم

۱) واژه‌هایی که بر شخص یا هر چیزِ مبهمی دلالت می‌کند و همراه با اسم نمی‌آید «ضمیر مبهم»‌ نامیده می‌شود، مانند «یکی»، «دیگران» و «کسی» در این شاهدها:

- یکی درد و یکی درمان پسندد/ یکی وصل و یکی هجران پسندد (باباطاهر)
- دگران کاشتند و ما خوردیم/ ما بکاریم و دیگران بخورند (ملک‌الشعرا بهار)
- کسی نیست. بیا زندگی را بدزدیم. آن‌وقت میان دو دیدار قسمت کنیم. (سهراب سپهری)

۲) ضمیرهای مبهمِ مرکب همواره با نیم‌فاصله نوشته می‌شود:
این‌وآن، کدام‌یک، هرکدام، هرکس، هرکسی، هرکه، هریک، همه‌کس، هیچ‌چیز، هیچ‌کدام، هیچ‌کس، هیچ‌یک.

سید محمد بصام



✅@virast_yar

فاصله‌گذاری حروف اضافۀ مرکّب

🔸در زبان فارسی تعداد قابل توجّهی حرف اضافۀ مرکّب (گروهی) وجود دارد که از یک حرف اضافۀ پیشین به‌همراه یک اسم یا یک اسم و یک حرف اضافۀ پسین ساخته می‌شوند.

🔸فاصله‌گذاری حروف مرکّب اضافه

حرف اضافۀ ساده (پیشین یا پسین) و ستاک اسمی با نیم‌فاصله/ بی‌فاصله (بسته به نوع حروف) نوشته می‌شوند:

ازجهتِ، ازطریقِ، ازلحاظِ، ازنظرِ، براساسِ، برحسبِ، برخلافِ، به‌سببِ، به‌طورِ، بعداز، به‌علاوۀ، به‌وسیلۀ، پیش‌از، درضمنِ، راجع‌به، علاوه‌بر، مبنی‌بر.

🔹گذاشتن کسره در نمونه‌های بالا جنبۀ آموزشی دارد و لزومی ندارد در متن آورده شود.

🔹تبصرۀ ۱: برای پرهیز از بدخوانی توصیه می‌شود اِعرابِ حروف اضافۀ مرکّبی مانند «دراِزای» و «درزَمینۀ» گذاشته شود.

🔹تبصرۀ‌ ۲: بین اجزای حروف اضافۀ سه جزئی فاصلۀ کامل گذاشته می‌شود.

از برای خاطرِ، با توجّه به


✅ دستور خطّ فارسی؛ گروه دستور زبان فارسی و رسم‌الخط، ۱۴۰۱ش، چ۱، ویرایست جدید، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ص۶۹ و ۷۰.


✅@virast_yar