Xorazm tarixi

14:00 da ovoz berish toʻxtatiladi.

Qadimgi davrda Xorazm hududi Orta Osiyoda yetakchi kuchlar sanalgan Aleksandr Makedonskiy, Salavkiylar davlati tasarrufiga kirmagan. Amudaryoni Kaspiy dengizi bilan boglovchi suv yoli Ozboy orqali amalga oshirilgan. Xorazm yunon-rim tarixchilari asarlarida “Xorasmiya” deya eslatilgan. Bu davrda Xorazmda mustaqil Afrigiy Xorazmshohlar davlati vujudga kelgan. Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi antik davrga oid juda koplab qala yodgorliklarni organgan. Xususan, Hazorasp, Qoyqirilgan qala, Jonbosqala, Xiva, Qalajiq, Katqala, Katta Guldursun kabi onlab shahar xarobalari organilgan. Ayniqsa keying yillarda Oqchaxon qala (qoraqalpogistonlik olimlar Avstraliyaning Sidney universiteti bilan hamkorlikda tadqiqotlar olib bormoqdalar) yodgorligidan devoriy suratlar, noyob uy-rozgor buyunmlari va san`at asarlari aniqlanmoqda.
t.me/Xorazm_tarixidan

Хоразмий йил ҳисоби - қадимги хоразмда яшаган хоразмийларнинг қуёш тақвимига
асосланган йил ҳисобидир. Абу Райҳон Берунийнинг хабар беришича хоразмий йил ҳисоби
Ўрта Осиёдаги энг қадимги йил ҳисоби ҳисобланади. Бу тақвим Берунийнинг кўрсатишича
Искандар Зулқарнайндан 980 йил аввал бошланган яъни, мелоддан аввалги минг йилликнинг
бошларига тўғри келади. Абу Райҳон Беруний яшаган даврда хоразмий йил ҳисоби икки минг
йилдан ошиб кетган бўлади. Хоразмий тақвимида бир йил 12 ойга бўлинган ва ҳар бир ой 30кундан иборат бўлган. Қўшимча 5 кун йил охирида 12-ойга қўшилган ва бир йил 365 кунни
ташкил этган. Ҳар йили қолдиқ сифатида ортиб қоладиган чорак кунга хоразмий
тақвимида эътибор берилмаган. Янги йил баҳорги тенгкунликдан бошланган. Ой номлари Абу
Райҳон Беруний асарида икки хил тўлиқ ва қисқартирилган шаклларда келтирилади.
Ойларнинг тўлиқ номи жуда узун бўлиб, кўпчилик товушларни ундош ҳарфлар ташкил қилади.
Беруний хоразмийча ой номларининг қисқартирилган шаклини қуйидагича келтиради: 1.
Новсоржий. 2. Ардвст. 3. Хрвдод. 4. Жирий. 5. Хмдод. б.Ахшриврий. 7. Авмрий. 8. Енохи. 9.
Арв. 10. Римжд. 11. Аршмн. 12. Исфандоражий. Беруний ойларнинг тўлиқ номини берган бўлса-
да, аммо кундалик иш юритишда ва маъмурий ҳужжатларда ойларнинг юқорида келтирилган
қисқа шаклидан фойдаланилган. IV-VIII аср қадимги хоразмий ёзуви ҳужжатларида ва XII-XIV
аср араб-хоразм ёзуви манбаларида ой номлари юқоридаги шаклларда қўлланади. 12-ойга
қўшиладиган 5 куннинг махсус номи йўқ. Қадимги эрон (авесто) ва суғд тақвимида бўлгани
каби хоразмий тақвимида ҳам ойнинг ҳар бир куни (30 куни) алоҳида-алоҳида ном билан
юритилган. Беруний 30 кунга қўйилган 30 хил номни ҳам беради.
Хоразмий тақвими атамалари хоразмий ёзуви ва хоразмий тили истеъмолдан чиқиши билан
бутунлай унутилиб кетди. Айрим атамалар XIV аср хоразмий тили ёдномаси "Кунят ул-мунё"да
учрайди холос.
@Xorazm_tarixidan

⚜Xorazmning qadimiy qalʼalari⚜
Халқ орасида юрган миш-мишлар Девкесган қалъаси тарихини ишқ-муҳаббати Шаркда достон бўлган афсонавий Фарҳод ва Ширин билан боғлайди. Девкесган шаҳристонида, номаълум бинолар харобалари орасида иккита номсиз мақбара қад кўтариб туради. Уларнинг ҳар бирининг ичида иккитадан сағана бўлиб, маҳаллий аҳоли шу мақбаралардан қай биригадир Фарҳод ва Ширин кўмилган, деб ҳисоблайди. Афсонага кўра, бурун ўтган замонда Дарёлиқ ва Сариқамиш вилоятларида қудратли Адҳамшоҳ ҳукрмонлик қилган. Унинг Ширин исмли гўзал қизи бўлиб, тошкесар Фарҳоднинг севгисига жавобан унга қаттиқ кўнгил қўйганди. Бу икки ёшнинг қовушишини асло истамаган ва айни маҳалда суюкли қизига тўғридан-тўғри рад жавобини бериб, куйдиришни хоҳламаган Адҳамшоҳ қизини Устюрт қояларини кесиб, хандақ очган ва истеҳком қурган кишига беришини эълон қилади. Гарчи Фарҳод уста тошкесар бўлса-да, бу иш ёлғиз унинг қўлидан келмасди. Бироқ Ширин айёрлик қилади: кундузи Фарҳод тоғ қазиса, тунлари Ширин минглаб қулларини шу иш билан шуғулланишга мажбур қилади. Маълум вақт ўтгач, қалъа ва хандақ тайёр бўлгани ҳақида Адҳамшоҳга хабар беришади. Ҳайратга тушиб, ғазабга минган шоҳ бу иш бўлиши мумкин эмаслигини, бунда қандайдир қинғирлик борлигини, қалъани қуриш одамнинг ҳам, девнинг ҳам қўлидан келмаслигини айтади. Шунга қарамай, ваъдага вафо қилиш лозим эди. Ширинни оддий фуқарога беришни истамаган шоҳ ҳам найранг ишлатишга киришади: тунда мингта қулга хандақнинг бир қисмини нуқур қилиб қазитади. Эрталаб эса Ширинга: «Кўрдингми, бугун
тунда сен севган Фарҳод ишламади, ишни дев бажарди. У — ёлғон-
чи, сени унга бермайман»,—дейди. Ҳижронга чидай олмаган Фарҳод вафот этади. Қалъанинг номи — «Девкесган» шундан келиб чиққан. Фарҳоднинг ортидан Ширин ҳам ўлади. Шаҳарнинг жанубий қисмида Устюрт жарлиги ёқасида ёнма-ён жойлашган икки мақбара шу икки севишганларники, деб ҳисобланади (Пугаченко-
ва, 1963, 315-бет). Аслида Девкесган ёки Вазир мил. авв. IV асрдан мавжуд бўлган ва унинг санаси Хоразмнинг илк тарихи, Амударё
Сариқамишбўйи мансабига қайтган вақт билан белгиланади. Бу қалъа-шаҳар ўша даврдаги Хоразмда амал қилган ҳарбий истеҳкомлар қуришнинг барча қоидалари асосида бунёд этилган, бунда шаҳарнинг мудофаа нуқтаи назаридан стратегик жойлашуви ҳам,суғориш тадбирлари билан боғлиқ деҳқончилик муаммолари ҳам ҳисобга олинган. Шунинг учун ҳам Девкесган дарёнинг сўл соҳилидаги вилоятда, тепалик қолдиғи устига қурилган.Қояни кесиб, сувга йўл очаман, деб уриниб, вафот этган Фарҳод, севгилисига жон фидо қилш учун бу ерга махфий равишда кирган Ширин ҳақидаги ривоятлар бор-йўғи романтик муболаға, самимиятга ва соф туйғуга бой гўзал бир афсонадир. Бироқ вақт ҳам, ҳижрон ҳам сўндиролмайдиган шундай кучли ва мағрур туйғуни тақдир бахш этишига умид боғлаб, ўзлари билмаган кишилар хокини тавоф қилиш учун келаётган кўплаб кишиларни Девкесганга шу афсона жалб этмокда. Афсоналарга чулғанган олис ўтмишда шаҳар вайрон бўлган, унда ҳаёт аста-секин сўнган. Фақат ўзида дафн этилган кишилар сирини авайлаб сақлаб келаётган мақбараларгина қолган. Мақбаралар ичида айланма зиналар бўлиб, ундан томга кўтарилса, киши кўз ўнгида камдан-кам кўтариладиган қуюнгина жон бахш этиб турадиган сўнгсиз манзара очилади.Девкесган билан боғлиқ афсона илк бор VII асрда, Эрон араблар томонидан фатҳ этилмасидан олдин, Эрон шоҳи Хусрав II Парвизнинг (590—628) малика Ширинга бўлган, сосонийларнинг сарой
солномасида қайд этилган муҳаббати асосида юзага келган, деб ҳисобланади. Бу афсона Фирдавсийнинг «Шоҳнома»сига ҳам кирган.
@Xorazm_tarixidan

⚜Xorazmning qadimiy qalʼalari⚜
Катта Гулдурсун харобалари ҳам афсона ва ривоятларга чулғанган. Яқин кунларгача кишилар орасида бу қарғиш теккан ер, қалъада аждар томонидан қўриқланадиган ерости йўли бор, Гулдурсуннинг беҳисоб бойлигини изламоқчи бўлган ҳар қандай киши ҳалок бўлади, деган гап юрарди. Қалъанинг пайдо бўлиши тўғрисида ҳам ҳар хил афсоналар мавжуд.
1909 йилда подшо Россияси мустамлакачи маъмурияти Амударё бўлими амалдори А.И. Герасимовский Катта Гулдурсунга боради. У
қалъанинг тавсифини ва Гулдурсуннинг пайдо бўлиши тўғрисида волост бошлиғи Содиқбойдан эшитган афсонани ёзиб қолдиради. Ростми ёки ёлғонми, билмадиму, деб ёзади у, лекин қариялар ҳикоя қилишича, қалъа Эрон шоҳи Ҳасан томонидан қуйидаги воқеа муносабати билан барпо этилган. Кунлардан бир кун лочинлар билан жайрон овига чиққан Ҳасан гўзал яҳудий қизни учратиб қолади. Унинг исми Зурия бўлиб, бошқалар Малика деб чақиришаркан. Зурия отасидан қочиб бораётган экан. Ҳасан қизни ўзи билан олиб кетибди ва унга уйланмоқчи бўлибди. Бироқ қиз, қалъа қуриб берасан, деб шарт қўйибди. Шоҳ унинг истагини бажо келтириб, қалъа барпо қилибди,
қалъанинг ўртасига эса ёш хотинига атаб устун ўрнатибди. Унга Гул-Сутун (Гулустун) деб ном беришибди. Қалъани ҳам шу ном билан атай бошлашибди. Вақт ўтиб, бу ном бузилиб, Гулдурсунга айланиб
кетибди. Катта Гулдурсун, тўғрироғи, Гул-Сутун қалъаси унча баланд бўлмаган сунъий кўтарма ёки тепаликда жойлашган. У 100 квадрат сажен майдонни эгаллайди. Қалъа уч қатор девор билан ўралган.Ҳар тарафида учтадан буржи бор: шундан иккитаси икки чеккада,
биттаси ўртада жойлашган. Қалъа катта ўлчамли пишиқ ғиштдан кўтарилган. Ҳовлисини деярли девор тепасигача қум барҳани босган.Қалъага шарқ томондан кирилади, дарвозанинг икки ёнида қоровулхона бўлган бурж жойлашган. Девор устида ва буржларда шинаклар бўлиб, улардан девор ёқалаб келаётган ёвни ўққа тутиш мумкин.
@Xorazm_tarixidan

⚜Xorazmning qadimiy qalʼalari⚜
Аёзқалъа 1 нинг юзага келиши тўғрисида қизиқ афсона мавжуд.
Бу афсонага кўра, қадимда Хоразм подшоларидан бири, ўз давлатини ташқи душман ҳужумидан ҳимоя қилиш учун, унинг чегарасида катта қалъа қуришга қарор қилган. Шу мақсадда, кимда-ким ўз давлатининг шимолий чегарасида душман ололмайдиган улкан қалъа
барпо этса, унга гўзал қизини хотинликка беришини эълон қилган.
Шу пайтларда Аёз исмли чўпон бўлиб, қалъани қуришга киришган.
Афсоналарга к^фа, қалъа қурилишига қанча вақт кетгани аниқ маъ-лум эмас. Подшо сўзида турмай, қизини бошқа бир кишига узатади. Бундан хабар топган чўпон Аёз қурилишни тўхтатади, шундай қилиб қалъа битмай қолади. Бу ўринда афсона билан ҳақиқат бир- бирига мос келади. Халқ ривоятларида бу қалъа Қирққиз қалъада ўзининг қирқ дугонаси билан яшаган маликага хуштор бўлган қаҳрамон қул Аёз номи билан боғланади.
1937—1939, 1946 ва 1965-1968 йилларда олиб борилган археологик тадқиқотлар Аёзқалъа қурилиши қандайдир сабабларга кўра чала қолганини тасдиқлади.Мард ва доно баҳодир қул Аёз образи — Ўрта Осиё туркий фольк-
лорининг қадимги образларидан бири. Ушбу афсона вариантларидан бирида мазкур образ Орол денгизининг пайдо бўлишини, Амударёнинг Устюрт ўзанининг тутаб битиши ва қадимги Хоразмнинг юзага келишини олдиндан белгилаб берган афсонавий воқеалар билан боғланади. Шу ривоятга кўра, аввалги пайтларда Орол бўлмаган, Сирдарё билан Амударё эса, қўшилиб, Лавзан, Кўҳна Урганч ва Айбуғир орқали Каспийга бориб қуйилган.
@Xorazm_tarixidan

⚜Xorazmning qadimiy qalʼalari⚜
Ривоятларга кўра, харобалари ҳозир Қирққизқалъа номи билан машҳур бўлган, мил. авв. IV—III асрларга оид шаҳарда бир пайтлар қорақалпоқ достони «Қирққиз»нинг қаҳрамони малика Гулойим ботир ва унинг қирқ дугонаси яшаган. Ўрта Осиёда Қирққизноми остида кўплаб харобалар (Марвда, Термизда) бўлган (Толстов, 1948, 21-22-бетлар).
@Xorazm_tarixidan