Mafotih al-ulum” oʻziga xos qomusiy asar boʻlib, oʻsha davrdagi deyarli hamma asosiy fan sohalarini oʻz ichiga qamrab olgan. Muallif oʻrta asrlardagi har bir ilm mazmunini sharhlash yoʻli orqali tushuntirib beradi.
Olim ilmlarni ikkiga boʻlib, ularga “arab – sharʼiy” va “arab boʻlmagan”larga ajratadi. Bu hol olim oʻz davrining namoyandalari singari ilmlar tasnifida ularni ikki qismga boʻlish anʼanasiga sodiq qolganligini koʻrsatadi.
Uning birinchi anʼnaviy “arab” ilmlari qismi oʻn bir bobdan iborat fiqh, yetti bobdan iborat kalom, oʻn ikki bobdan iborat grammatika (sarf va nahv), sakkiz bobdan iborat ish yurgizish, besh bobdan iborat sheʼr va aruz hamda toʻqqiz bobdan iborat tarihdan tashkil topgandir. Ikkinchi qismiga esa “arab boʻlmagan” quyidagi ilmlar kiritilgan: ular – uch bobdan iborat falsafa, toʻqqiz bobdan iborat mantiq, sakkiz bobdan iborat tib, besh bobdan ibo-rat arifmetika, toʻrt bobdan iborat handasa, shuningdek, toʻrt bobdan iborat ilm an-nujum, uch bobdan iborat musiqa, ikki bobdan iborat mexanika va uch bobdan iborat kimyodir.
Shunday kilib, asar ikki qismdan iborat boʻlib, unda oʻn besh ilm toʻqson uch bobda bayon etilgan.
Abu Abdulloh al-Xorazmiy ilmlar tasnifining shakli quyida-gicha:
I. Shariat va u bilan bogʻliq “arab” ilmlari.
1. Fiqh, yaʼni musulmon huquqshunosligi.
2. Kalom, yaʼni din asoslari.
3. Grammatika.
4. Ish yurgizish.
5. Sheʼriyat va aruz.
6. Tarix.
II. “Arab boʻlmagan” ilmlar (yunon va boshqa xalqlar). 1. Nazariy falsafa:
a) tabiiy ilmlar – tibbiyot (tib, samoviy hodisalar – meteorologiya, mineralotaya, alkimiyo, mexanika) – quyi;
b) riyoziyot ilmlari (arifmetika, handasa, ilm an-nujum, musiqa) – oʻrtanchi;
v) ilohiy, yaʼni metafizika – oliy ilm;
g) mantiq.
2. Amaliy falsafa:
a) axloq – etika (odamni boshqarish);
b) uyshunoslik (uyni boshqarish);
v) siyosat (shaharni, mamlakatni boshqarish).
“Mafotih al-ulum”da ilmlar tasnifi har bir fanning predmetini aniqlash hamda ularning asosiy atamalarini qisqa va aniq bayon etish bilan birgalikda olib boriladi. Bu yerda, biz zikr etganimizdek, Abu Abdulloh al-Xorazmiy oʻz tasnifida oʻsha davr anʼanasi, yaʼni ilmlarni ikkiga boʻlishni qoʻllab-quvvatlab, sharʼiy va falsafiy ilmlarga ajratadi.
@Buyuk_sulolalar_tarixi
Olim ilmlarni ikkiga boʻlib, ularga “arab – sharʼiy” va “arab boʻlmagan”larga ajratadi. Bu hol olim oʻz davrining namoyandalari singari ilmlar tasnifida ularni ikki qismga boʻlish anʼanasiga sodiq qolganligini koʻrsatadi.
Uning birinchi anʼnaviy “arab” ilmlari qismi oʻn bir bobdan iborat fiqh, yetti bobdan iborat kalom, oʻn ikki bobdan iborat grammatika (sarf va nahv), sakkiz bobdan iborat ish yurgizish, besh bobdan iborat sheʼr va aruz hamda toʻqqiz bobdan iborat tarihdan tashkil topgandir. Ikkinchi qismiga esa “arab boʻlmagan” quyidagi ilmlar kiritilgan: ular – uch bobdan iborat falsafa, toʻqqiz bobdan iborat mantiq, sakkiz bobdan iborat tib, besh bobdan ibo-rat arifmetika, toʻrt bobdan iborat handasa, shuningdek, toʻrt bobdan iborat ilm an-nujum, uch bobdan iborat musiqa, ikki bobdan iborat mexanika va uch bobdan iborat kimyodir.
Shunday kilib, asar ikki qismdan iborat boʻlib, unda oʻn besh ilm toʻqson uch bobda bayon etilgan.
Abu Abdulloh al-Xorazmiy ilmlar tasnifining shakli quyida-gicha:
I. Shariat va u bilan bogʻliq “arab” ilmlari.
1. Fiqh, yaʼni musulmon huquqshunosligi.
2. Kalom, yaʼni din asoslari.
3. Grammatika.
4. Ish yurgizish.
5. Sheʼriyat va aruz.
6. Tarix.
II. “Arab boʻlmagan” ilmlar (yunon va boshqa xalqlar). 1. Nazariy falsafa:
a) tabiiy ilmlar – tibbiyot (tib, samoviy hodisalar – meteorologiya, mineralotaya, alkimiyo, mexanika) – quyi;
b) riyoziyot ilmlari (arifmetika, handasa, ilm an-nujum, musiqa) – oʻrtanchi;
v) ilohiy, yaʼni metafizika – oliy ilm;
g) mantiq.
2. Amaliy falsafa:
a) axloq – etika (odamni boshqarish);
b) uyshunoslik (uyni boshqarish);
v) siyosat (shaharni, mamlakatni boshqarish).
“Mafotih al-ulum”da ilmlar tasnifi har bir fanning predmetini aniqlash hamda ularning asosiy atamalarini qisqa va aniq bayon etish bilan birgalikda olib boriladi. Bu yerda, biz zikr etganimizdek, Abu Abdulloh al-Xorazmiy oʻz tasnifida oʻsha davr anʼanasi, yaʼni ilmlarni ikkiga boʻlishni qoʻllab-quvvatlab, sharʼiy va falsafiy ilmlarga ajratadi.
@Buyuk_sulolalar_tarixi