سلامی برسان
ای باد صبا! مرا به کامی برسان
وز من به نگار من پیامی برسان
در طرّۀ او دلی است ما را، زنهار
گر زنده بیابیش، سلامی برسان!
سیف اسفرنگی
درگذشتۀ ۶۶۶ ق.
●
سیف‌الدین اسفرنگی که به سیف اعرج هم معروف است، از شاعران نیمۀ نخست قرن هفتم هجری است. تولدش بر اساس قطعه‌ای که خود گفته (دیوان، ۶۳۴)، در سال ۵۸۱ اتفاق افتاده و تا ۸۳ سالگی، یعنی تا ۶۶۴ ق زنده بوده است. تقی کاشانی، مرگ او را در سال ۶۶۶ ق دانسته (خلاصة الاشعار، ۷۱۳) و این قول از نظر من، درست‌تر از اقوال دیگر است.
از اسفرنگی حدود ۲۳۵ رباعی به جای مانده است. وی در تاریخ رباعی فارسی، جایگاه خاصی ندارد و جمال خلیل شروانی با اینکه با او هم‌عصر بوده، چیزی از رباعیاتش در نزهة المجالس نقل نکرده است.
●
دیوان سیف اسفرنگی یک نوبت به اهتمام زبیده صدیقی به سال ۱۳۵۷ در مولتان پاکستان به چاپ رسید. خانم صدیقی در تصحیح دیوان سیف‌الدین از پنج نسخۀ اصلی و پنج نسخۀ کمکی بهره گرفته است.
جناب فرزاد جعفری، بار دیگر به تصحیح دیوان سیف اسفرنگی همت گماشته و بر اساس نسخه‌هایی که اغلب با نسخه‌های چاپ قبلی یکسان است، دیوان سیف اسفرنگ را اخیراً به چاپ سپرده است (تهران، پژوهشگاه، ۱۳۹۶). برای من هنوز فرصت مقایسۀ دقیق این دو چاپ فراهم نیامده، و امکان ارزیابی و اظهار نظر در مورد کیفیت کار ایشان ندارم. ولی آنچه مشخص است این است که جناب جعفری، در هیچ جای مقدمه، اشارتی به سوابق کار و چاپ پیشین نکرده و دلایل خود را برای تصحیح مجدد دیوان سیف نگفته است.
در تصحیح خانم صدیقی، نسخۀ کتابخانۀ گنج بخش که در ۷۵۴ ق کتابت شده، اساس کار قرار گرفته است. اما آقای جعفری، دستنویس کهن کتابخانۀ لنین‌گراد را مبنای تصحیح قرار داده است. گفته می‌شود تاریخ کتابت دستنویس مذکور در ۷۳۶ ق بوده است. این دو دستنویس قدیمی که مورد استفادۀ هر دو مصحح بوده، چارچوب اصلی ویرایش دیوان سیف‌الدین اسفرنگی را تعیین می‌کند و سایر نسخه‌ها، جنبۀ تکمیلی دارد.
کاستیی که در هر دو چاپ وجود دارد، عدم ورود مصححین به شناسایی و معرفی ممدوحین و مخاطبین اشعار سیف است و این کار مهم را احتمالاً به دلیل دشواری، فرو نهاده‌اند.
کاستی دوم، بی توجهی به جُنگ‌ها و سفینه‌های قدیمی است. اشعار سیف اسفرنگی در بسیاری از جُنگ‌های کهن، از جمله جُنگ گنج بخش هست. تاریخ بسیاری از این جُنگ‌ها، از دستنویس‌های مورد رجوع مصحح دیوان، قدیمی‌تر است.
●
همان طور که گفته شد، تصحیح مجدد یک دیوان باید به موجب یک ضرورت ناگذران، مثل یافت شدن نسخه‌های کهن‌تر و بهتر، یا توفیق در بر طرف کردن خطاها و دشواری‌های متن پیشین، صورت گیرد و این دلایل باید به روشنی در مقدمۀ کتاب گفته شود. آقای جعفری هیچ کدام از دلایل خود را در مقدمه ذکر نکرده است. خیلی دوست داشتم بدانم بعضی مشکلات که در چاپ پاکستان، بالاخص در بخش رباعیات وجود دارد، در چاپ تازه به چه سرنوشتی دچار شده است. متأسفانه نتیجۀ کار چندان امیدوار کننده نبود؛ فی المثل در رباعی زیر:
ای از هنر تو نازنازان شیرها
در ورد دعاهای تواند ایمان‌ها
عمر تو چو آب و باد بادا باقی
تا خاک شوند باقی بدخواه‌ها
(چاپ پاکستان، ۷۲۴؛ چاپ تهران، ۷۲۲)
همان‌طور که می‌بینید، هم قافیه‌ها معیوب است و هم وزن نابسامان. جالب آن است که شکل درست رباعی در قافیۀ نون در هر دو چاپ آمده است (پاکستان، ۷۴۰؛ تهران، ۷۵۵):
ای از هنر تو ناز نازان شاهان
در ورد دعاهای تواند آگاهان
عمر تو، چو خاک و باد، بادا باقی
تا خاک شوند باقی بدخواهان.
●●
"چهار خطی"
https://telegram.me/Xatt4
ای باد صبا! مرا به کامی برسان
وز من به نگار من پیامی برسان
در طرّۀ او دلی است ما را، زنهار
گر زنده بیابیش، سلامی برسان!
سیف اسفرنگی
درگذشتۀ ۶۶۶ ق.
●
سیف‌الدین اسفرنگی که به سیف اعرج هم معروف است، از شاعران نیمۀ نخست قرن هفتم هجری است. تولدش بر اساس قطعه‌ای که خود گفته (دیوان، ۶۳۴)، در سال ۵۸۱ اتفاق افتاده و تا ۸۳ سالگی، یعنی تا ۶۶۴ ق زنده بوده است. تقی کاشانی، مرگ او را در سال ۶۶۶ ق دانسته (خلاصة الاشعار، ۷۱۳) و این قول از نظر من، درست‌تر از اقوال دیگر است.
از اسفرنگی حدود ۲۳۵ رباعی به جای مانده است. وی در تاریخ رباعی فارسی، جایگاه خاصی ندارد و جمال خلیل شروانی با اینکه با او هم‌عصر بوده، چیزی از رباعیاتش در نزهة المجالس نقل نکرده است.
●
دیوان سیف اسفرنگی یک نوبت به اهتمام زبیده صدیقی به سال ۱۳۵۷ در مولتان پاکستان به چاپ رسید. خانم صدیقی در تصحیح دیوان سیف‌الدین از پنج نسخۀ اصلی و پنج نسخۀ کمکی بهره گرفته است.
جناب فرزاد جعفری، بار دیگر به تصحیح دیوان سیف اسفرنگی همت گماشته و بر اساس نسخه‌هایی که اغلب با نسخه‌های چاپ قبلی یکسان است، دیوان سیف اسفرنگ را اخیراً به چاپ سپرده است (تهران، پژوهشگاه، ۱۳۹۶). برای من هنوز فرصت مقایسۀ دقیق این دو چاپ فراهم نیامده، و امکان ارزیابی و اظهار نظر در مورد کیفیت کار ایشان ندارم. ولی آنچه مشخص است این است که جناب جعفری، در هیچ جای مقدمه، اشارتی به سوابق کار و چاپ پیشین نکرده و دلایل خود را برای تصحیح مجدد دیوان سیف نگفته است.
در تصحیح خانم صدیقی، نسخۀ کتابخانۀ گنج بخش که در ۷۵۴ ق کتابت شده، اساس کار قرار گرفته است. اما آقای جعفری، دستنویس کهن کتابخانۀ لنین‌گراد را مبنای تصحیح قرار داده است. گفته می‌شود تاریخ کتابت دستنویس مذکور در ۷۳۶ ق بوده است. این دو دستنویس قدیمی که مورد استفادۀ هر دو مصحح بوده، چارچوب اصلی ویرایش دیوان سیف‌الدین اسفرنگی را تعیین می‌کند و سایر نسخه‌ها، جنبۀ تکمیلی دارد.
کاستیی که در هر دو چاپ وجود دارد، عدم ورود مصححین به شناسایی و معرفی ممدوحین و مخاطبین اشعار سیف است و این کار مهم را احتمالاً به دلیل دشواری، فرو نهاده‌اند.
کاستی دوم، بی توجهی به جُنگ‌ها و سفینه‌های قدیمی است. اشعار سیف اسفرنگی در بسیاری از جُنگ‌های کهن، از جمله جُنگ گنج بخش هست. تاریخ بسیاری از این جُنگ‌ها، از دستنویس‌های مورد رجوع مصحح دیوان، قدیمی‌تر است.
●
همان طور که گفته شد، تصحیح مجدد یک دیوان باید به موجب یک ضرورت ناگذران، مثل یافت شدن نسخه‌های کهن‌تر و بهتر، یا توفیق در بر طرف کردن خطاها و دشواری‌های متن پیشین، صورت گیرد و این دلایل باید به روشنی در مقدمۀ کتاب گفته شود. آقای جعفری هیچ کدام از دلایل خود را در مقدمه ذکر نکرده است. خیلی دوست داشتم بدانم بعضی مشکلات که در چاپ پاکستان، بالاخص در بخش رباعیات وجود دارد، در چاپ تازه به چه سرنوشتی دچار شده است. متأسفانه نتیجۀ کار چندان امیدوار کننده نبود؛ فی المثل در رباعی زیر:
ای از هنر تو نازنازان شیرها
در ورد دعاهای تواند ایمان‌ها
عمر تو چو آب و باد بادا باقی
تا خاک شوند باقی بدخواه‌ها
(چاپ پاکستان، ۷۲۴؛ چاپ تهران، ۷۲۲)
همان‌طور که می‌بینید، هم قافیه‌ها معیوب است و هم وزن نابسامان. جالب آن است که شکل درست رباعی در قافیۀ نون در هر دو چاپ آمده است (پاکستان، ۷۴۰؛ تهران، ۷۵۵):
ای از هنر تو ناز نازان شاهان
در ورد دعاهای تواند آگاهان
عمر تو، چو خاک و باد، بادا باقی
تا خاک شوند باقی بدخواهان.
●●
"چهار خطی"
https://telegram.me/Xatt4