حُسن تعلیل
حُسن تعلیل به معنای "زیبایی علت" و آوردن دلیلی غیر واقعی و ادبی است. و آن هنگامی است که شاعر یا نویسنده برای یک موضوع، دلیلی غیرمنطقی و خیال‌انگیز بیاورد. شاعر در بیت زیر علت باریدنِ باران را، بدعهدی روزگار می‌داند.

رسم بدعهدی ایّام چو دید ابر بهار
گریه‌اش بر سمن و سنبل و نسرین آمد

یا در بیت زیر، شاعر با دلیلی ادبی و شاعرانه، عدم توجه به معشوق و ذکر نکردن نام آن را توجیه می‌کند.

نه خلاف عهد کردم که حدیث جز تو گفتم
همه بر سر زبانند و تو در میان جانی

نکته: با توجه به این‌که حُسن تعلیل معمولاً با آوردن علّت همراه است، بهتر است حروف تعلیل و سبب و علّت را بشناسیم. معمولاً ابیاتی که این حروف را داشته باشند، حُسن تعلیل نیز دارند. «که، از، زِ، تا، چون به معنای به این دلیل که، زیرا که، چون‌که، به خاطر این‌که و ... »

تا چشم بشر نبیندت روی
بنهفته به ابر چهرِ دلبند

«به خاطر این‌که» چشم بشر، رویت را نبیند، چهره‌ات را در ابرها فرو برده‌ای.

از آن مرد دانا دهان دوخته است
که بیند که شمع از زبان سوخته است

مرد دانا «به این سبب» ساکت است و دهانش را بسته است که می‌بیند: شمع به سبب باز شدن دهانش و سوختن زبانش «فتیله‌اش» می‌سوزد.

عجب نیست بر خاک اگر گُل شکفت
که چندین گُل اندام درخاک خُفت

«به این دلیل که» انسان‌‌های گل‌اندام در خاک دفن شده‌اند، از خاک گل می‌روید.

توجه: گاه حسن تعلیل پاسخ خیال‌انگیز به یک سؤال است. (سؤال و تعجب)

چرا خم گشته می‌گردند پیران جهان‌دیده؟!
به زیر خاک می‌جویند ایام جوانی را

گفتم این سلسلة زلف بُتان از پیِ چیست؟!
گفت حافظ گِله‌ای از دل شیدا می‌کرد

چند بیت دیگر
تا چشم تو ریخت خون عشاق
زلف تو گرفت رنگ ماتم

گر شاهدان نه دُنیی و دین می‌برند و عقل
پس زاهدان برای چه خلوت گزیده‌اند؟!

#احمدی_آرایه
#احمدی_آرایه_حسن_تعلیل
@adabiyat_ahmadi