زبان‌شناسی و فراتر از آن

«یونان» در زبان انگلیسی با نام "Greece" و در پارسی به نام «یونان» شناخته می‌شود؛ اما چرا؟

نام یونان در پارسی از واژه "ایونیه/Ionia» گرفته شده است؛ ایونیه که یکی از سرزمین‌های یونانی‌زبان در غرب آناتولی بود، به دلیل موقعیت جغرافیاییش، نخستین نقطه رودررویی‌های گسترده فرهنگی و سیاسی و بازرگانی میان ایرانیان و یونانیان بود و ایونی‌ها، نخستین گروه‌های یونانی بودند که با شاهنشاهی ایران، به‌ویژه در روزگار هخامنشیان، برخوردهای گسترده‌ داشتند؛ در نوشتارهای به‌جای‌مانده از هخامنشیان، از جای‌نام «یَئونه/Yaunā» سخن به میان آمده که به مردم یونان اشارت دارد.
و همین واژه است که در گذر روزگاران دراز، کم‌کم به ریخت «یونان» در پارسی دگرگون شده است.

بن‌مایه:

1. Briant, Pierre. "From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire". Eisenbrauns, 2002.

2. Dandamaev, M. A. "A Political History of the Achaemenid Empire". Brill, 1989.

3. Lewis, David. "Greek Slave Systems in their Eastern Mediterranean Context, c. 800–146 BC". Oxford University Press, 2018.

✍🏻#خورشید_صبوری

https://t.me/beyondlinguistics

در ایران، پان‌ترکیسم زبان را به‌عنوان ابزاری قوی برای پیشبرد اهداف قوم‌گرایانه خود به کار گرفته است.

پان‌ترکیسم ایدئولوژی‌ای است که بر یکی‌شدن ترکی‌زبانان بر پایه اشتراکات قومی و زبانی تاکید می‌کند. این جنبش تلاش بسیار کرده تا میان ترکی‌زبانان ایرانی و دیگر گروه‌های ترکی‌‌زبان در کشورهای همسایه به‌ویژه ترکیه و جمهوری باکو حس همبستگی فرهنگی و سیاسی ایجاد نماید.

پان‌ترکیست‌ها در ایران با به‌کارگیزی زبان به عنوان یک ابزار، بر ریشه‌های مشترک زبان‌های ترکی که در سرزمین‌های گوناگون بدان سخن گفته می‌شود، تاکید می‌کنند و به‌گونه‌ای ویژه بر اهمیت نگاهداشت و ترویج زبان ترکی آذری به‌عنوان نشانه‌ای از هویت قومی پافشاری می‌کنند. آنان بر این باور هستند که کاربرد زبان پارسی به‌عنوان زبان رسمی و ملی در ایران، زبان‌های ترکی را به حاشیه می‌برد و از همین رو، خواستار به رسمیت شناختن زبان ترکی آذری در آموزش، رسانه‌ها و زندگی روزمره هستند.

پان‌ترکیست‌ها تلاش می‌کنند که ترویج زبان پارسی را گونه‌ای همگون‌سازی فرهنگی نشان دهند و موضوع زبان را به‌عنوان یک میدان جنگ برای به دست آوردن امتیازات سیاسی و فرهنگی به کار بگیرند. پافشاری آن‌ها بر زبان ترکی آذری به‌عنوان نمادی از هویت قومی، به ابزار اصلی آنان برای سهم‌خواهی‌ها و امتیازگیری‌های فرهنگی و سیاسی تبدیل شده است. این رویکرد توانسته است برخی از ترکی‌زبانان را به سوی خودجذب کند.

با این همه، پان‌ترکیسم در ایران یک موضوع کاملا مناقشه‌برانگیز و تهدیدی برای یکپارچگی کشور است.

✍🏻 خورشید صبوری

https://t.me/beyondlinguistics

هندوتوا (Hindutva) یک ایدئولوژی سیاسی‌-‌فرهنگی است که به هویت برتر هندوها در جامعه هندوستان اشاره دارد. این مفهوم نخستین بار در آغاز سده بیستم از سوی وینایاک دامودار ساوارکار مطرح شد. ساوارکار در کتاب خود به نام Hindutva:Who is Hindu? به تعریف این ایدئولوژی پرداخت و آن را به‌ عنوان یک مفهوم ملی‌گرایانه که بر هویت برتر هندوها تأکید دارد، معرفی کرد.

بر پایه آموزه‌های هندوتوا، هندوستان باید زیر نام ملت هندو شناخته شود و فرهنگ، زبان و سنت‌های هندو باید بخش اصلی و تعیین‌کننده هویت ملی این کشور باشد. این ایدئولوژی از پشتیبانی ملی‌گرایی هندو برخوردار است و اغلب پاسخی است به افزایش نفوذ دیگر مذاهب، به‌ویژه اسلام و مسیحیت در هندوستان.

ایدئولوژی هندوتوا نوزایی و نگاهداشت فرهنگ و میراث زبانی هند به ویژه زبان سانسکریت را بسیار ارج می‌نهد و از دید هواداران این ایدئولوژی، سنسکریت نه تنها زبان باستانی هند بلکه مادر همه زبان‌های امروزین هند مانند هندی، ماراتی و بنگالی است. به باور آنان فرهنگ و زبان هندی در طول تاریخ هندوستان همواره برتر بوده و دیرینگی آن به دوران وداها (۱۵۰۰ تا ۵۰۰ پیش از میلاد) و زبان برتر سنسکریت می‌رسد. برهان آنان این است که این زبان، هند را با یک پیوستار فرهنگی و زبانی گسترده‌تر که از اروپا تا آسیای میانه امتداد داشته، پیوند می‌دهد اما راویان هندوتوا همواره نظریه مهاجرت هندواروپاییان را رد می‌کنند.

آنها بر زبان هندی تأکید بسیار دارند و دیگر زبان‌ها چون تامیل که از خانواده غیرهندواروپایی دراویدی است و دارای سنتی مستقل و دیرینه در جنوب هند می‌باشد را نادیده می‌انگارند و سرکوب می‌کنند. آنان به دنبال پافشاری بر میراث بومی هند و کوچک شمردن تأثیر فرمانروایان بیگانه همچون گورکانیان (مغولان هند) و امپراتوری بریتانیا بر فرهنگ و زبان هند، تأثیر دیگر زبانها مانند پارسی، عربی و انگلیسی بر زبان‌های نوین هند را رد می‌کنند یا به هیچ می‌انگارند.

✍🏻 خورشید صبوری

https://t.me/beyondlinguistics

https://whatsapp.com/channel/0029Vagy3m505MUWjXocKA2y

«ایران»، «ایروان» و «ایرلند» هم‌ریشه نیستند.

«ایروان» برگرفته از اربونی/Erebuni، یک دژ اوراتویی ساخته شده در سده هشتم پیش از میلاد، است و حتما می‌دانید که اورارتوها مردمانی غیرهندواروپایی بودند و زبانشان نیز در خانواده زبان‌های قفقازی جای می‌گرفت.

اما «ایران» واژه‌ای هندواروپایی است و به واژه آریایی Aryānām برمی‌گردد که به سرزمین آریایی‌ها اشارت دارد.

و اما درباره واژه «ایرلند» ...

بارها و بارها شنیده‌ایم که ایران و ایرلند را هم‌خانواده می‌پندارند در حالی‌که چنین نیست.
«ایر» در «ایرلند» به واژه ایرلندی باستان Ériu برمی‌گردد که خود برآمده از زبان سلتی باستان īwerjū به چم زمین بارور (حاصلخیز) است.
در حقیقت، Ériu در فرهنگ ایرلندی باستان، ایزدبانوی باروری بوده است و ایرلند به معنای سرزمین Ériu (سرزمین بارور) است.

کوتاه سخن، «ایر» در واِژگان «ایران»، «ایروان» و «ایرلند» دارای ریشه‌های جداگانه است و از همین رو، «ایران، «ایروان» و «ایرلند» با هم خویشاوند (هم‌ریشه/cognate) نیستند.

✍🏻خورشید صبوری

https://t.me/beyondlinguistics

https://whatsapp.com/channel/0029Vagy3m505MUWjXocKA2y

پیش‌انگاره‌های مطرح شده در زمینه پراکنش زبا‌ن‌های هندواروپایی:

۱) پیش‌انگاره استپ ( پیش انگاره کورگان):
این پیش‌انگاره نخستین بار در دهه ۱۹۵۰ میلادی از سوی ماریا گیمبوتاس، باستان شناس و مردم شناس لیتوانیاییـ امریکایی، مطرح شد؛ بر پایه این پیش‌انگاره، زبان نیاهندواروپایی در حدود ۴۰۰۰ تا ۳۰۰۰ پیش از میلاد در استپ پُنتیک ـ کاسپین یعنی شمال دریای سیاه، شکل گرفته است و گویشوران دامدار این زبان که امروزه مردمان یامنایا خوانده می‌شوند، با جابه‌جایی و مهاجرت به دیگر سرزمین‌ها، زبانشان را در دیگر بخش‌های اروپا و آسیا پراکنده‌اند. پژوهش‌های انجام شده در عرصه ژنتیک از سوی پژوهشگرانی مانند هاک (۲۰۱۵) که این پیش‌انگاره را تأیید و پشتیبانی می‌کنند، نشان داده‌اند جمعیت‌های اروپایی در ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد، دارای نَسَب استپی بوده‌اند.

۲. پیش‌انگاره آناتولی
پیش‌انگاره آناتولی که در دهه ۱۹۸۰ میلادی از سوی کالین رنفرو مطرح شد، پراکنش PIE را در پیوند با گسترش کشاورزی از آناتولی (ترکیه امروزی) به اروپا و آسیا می‌داند و دیرینگی آن را به ۷۰۰۰ تا ۶۰۰۰ پیش از میلاد می‌رساند. بر پایه این پیش‌انگاره، نیاهندواروپایی با جابه‌جایی‌ها و مهاجرت‌های تدریجی و آشتی‌جویانه جامعه‌های کشاورز آناتولی به سوی اروپا و آسیا، گسترده و پراکنده شده است. در برهه‌ای از زمان، این الگو از سوی اندیشمندان و پژوهشگران بسیاری پذیرفته شد؛ اما پژوهش‌های ژنتیک، این پیش‌انگاره را به چالش کشیدند زیرا یافته‌های ژنتیک، که نشان‌دهنده روند شتابان‌تر پراکنش‌های جمعیتی انسانی بودند با مدل آناتولی سازگاری نداشتند.

۳. پیش‌انگاره ارمنستان
پیش‌انگاره ارمنستان در دهه ۱۹۸۰ میلادی از سوی دو زبان‌شناس اهل اتحاد جماهیر شوروی (گامکره‌لیدزه گرجستانی و ایوانف روس) مطرح شد؛ این پیش‌انگاره خاستگاه زبان نیاهندواروپایی را کوهستان‌های ارمنستان یا جنوب قفقاز می‌داند و بر پایه آن، زبان نیاهندواروپایی در حدود ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد، از راه آناتولی به اروپا و آسیا رسیده است. اگرچه این پیش‌انگاره کمتر مورد پذیرش پژوهشگران قرار گرفته ولی هنوز هم مورد علاقه اندیشمندانی است که به پژوهش درباره مهاجرت‌های نخستین هندواروپایی‌ها می‌پردازند.

کوتاه سخن این‌که، اگرچه هر سه پیش‌انگاره در روشن کردن افق دید زبان‌شناسان، مردم‌شناسان، باستان‌شناسان و دیگر پژِوهشگران درباره گسترش زبان نیاهندواروپایی و گویشورانش، نقش به‌سزایی داشته‌اند اما هنوز هم پیش‌انگاره استپ به دلیل این‌که داده‌ها و گواه‌های ژنتیکی آن را بیشتر تأیید و پشتیبانی می‌کنند، بیش از دیگر پیش‌انگاره‌ها پذیرفته شده و هواداران بیشتری در میان پژوهشگران و اندیشمندان دارد.

✍🏻 خورشید صبوری

https://t.me/beyondlinguistics

درگاه پشتیبان در واتس‌‌اپ
https://whatsapp.com/channel/0029Vagy3m505MUWjXocKA2y

شاید شمارش از دید ما فقط شمردن شمارگان (اعداد) باشد؛ اما واقعیت این است که شمارش به یک «زبان شمارگانی» نیاز دارد.

کودک انسان از ده ماهگی معنای شماره را می‌فهمد؛ اما تنها تغییرات شمارگانی میان یک تا سه را می‌شناسد. جانداران دارای مغزهای کوچک‌تر مانند ماهی‌ها و زنبورها هم این توانایی را دارند. این سامانه شمارشیِ نخستین پیوند محکمی با یاداَنبار (حافظه) دارد و به کودکان و جانوران در درک مجموعه‌های کوچک، بدون نیاز به شمارش واقعی، کمک می‌کند.

آنچه ما را از دیگر جانداران جدا می‌سازد، توانایی ما در نمایش شمارگان با نمادها است. این‌که انسان از چه زمان، این کار را آغاز کرده، هنوز بر ما آشکار نیست؛ اگر چه بر پایه یک پیش انگاره، نشانه‌گذاری‌هایی که ۶۰هزار سال پیش از سوی انسان نئاندرتال بر روی استخوان‌های جانوران انجام شده، برخی از نخستین نمونه‌های شمارش نمادین به شمار می آیند.

اندام‌های بدن، نخستین ابزار شمارش طبیعی بوده‌اند. برای نمونه در جامعه بدوی مردمان یوپنو در پاپوا گینه نو، سامانه شمارشی شامل شمردن انگشتان دست، انگشتان پا، گوش‌ها، چشم‌ها، بینی، سوراخ‌های بینی، نوک پستان‌ها، ناف، بیضه‌ها و آلت تناسلی مردانه بوده که سامانه شمارشی این مردمان را تا ۳۳ رسانیده است.

با این همه، ما از سامانه‌های نمادین پیشرفته‌تر برای نمایش شمارگان بهره می‌گیریم. امروزه بیشتر انسان‌ها سامانه عددی هندی ـ عربی را برای شمارش به کار می‌گیرند. در این سامانه تنها از ده نماد (۹-۰) برای نمایش مجموعه بی‌نهایتی از شمارگان بهره گرفته می‌شود.

هنگامی که کودکان معنای شمارگان را فرا می‌گیرند، واژگان وابسته با شمارگان مانند یک، ده، بیست و پنج و ... را هم می‌آموزند. در حقیقت، واژه های به کار گرفته شده برای شمارگان کوچک، بخشی از ۱۰۰ واژه نخست است که کودکان در این روند، یاد می‌گیرند.

محیط زبانی تأثیر فراوان بر آموختن واژگان وابسته با شمارگان دارد؛ برای نمونه، در زبان موندوروکو (قبیله‌ای در آمازون) واژگان اندکی برای اشاره به شمارگان وجود دارد و به جای آن واژگانی چون «تعدادی/شماری» یا «خیلی/کم» به کار برده می شود و از همین رو، شمارش در این قبیله همیشه تقریبی است. این نکته نشان می‌دهد محیط‌های زبانی گوناگون بر دقت سامانه‌های شمارشی به کار گرفته شده از سوی انسان ها تأثیرگذار است.

بن‌مایگان:

🔖 Barras, C. (2021). How did Neanderthals and other ancient humans learn to count?. Nature, 594(7861), 22-25.

🔖Bender, A., & Beller, S. (2012). Nature and culture of finger counting: Diversity and representational effects of an embodied cognitive tool. Cognition, 124(2), 156-182.

🔖Britannica, T. Editors of Encyclopaedia (2023, September 14). Hindu-Arabic numerals. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/topic/Hindu-Arabic-numerals

🔖Feigenson, L., Carey, S., & Hauser, M. (2002). The representations underlying infants' choice of more: Object files versus analog magnitudes. Psychological science, 13(2), 150-156.

🔖Kauschke, C., & Hofmeister, C. (2002). Early lexical development in German: A study on vocabulary growth and vocabulary composition during the second and third year of life. Journal of child language, 29(4), 735-757.

🔖Nieder, A. (2021). The evolutionary history of brains for numbers. Trends in Cognitive Sciences, 25(7), 608-621.

🔖Pica, P., Lemer, C., Izard, V., & Dehaene, S. (2004). Exact and approximate arithmetic in an Amazonian indigene group. Science, 306(5695), 499-503.

🔖Wassmann, J., & Dasen, P. R. (1994). Yupno number system and counting. Journal of Cross-Cultural Psychology, 25(1), 78-94.

✍🏻 خورشید صبوری

https://t.me/beyondlinguistics

درگاه پشتیبان در واتس‌‌اپ
https://whatsapp.com/channel/0029Vagy3m505MUWjXocKA2y

#زبان_فارسی زبانی آهنگین (intonational language) است و از زیر و بمی آواها در سطح جمله بهره می‌گیرد؛ برای نمونه در زبان فارسی، جمله‌های پرسشی با آهنگ خیزان و جمله‌های خبری با آهنگ افتان ادا می‌شوند. زبان‌های آهنگین از زیر و بمی آواها در سطح جمله برای نشان دادن احساسات نیز استفاده می‌کنند.

اما همه زبان‌های بشری، آهنگین نیستند. برخی از زبان‌ها مانند زبان چینی ماندارین، زبان برمه‌ای، و زبان ایگبو (یک زبان افریقایی) زبان‌های نواختی (tonal language) هستند.

در این زبان‌ها، زیر و بمی در سطح واژه دیده می‌شود. به بیان دیگر بسته به این‌که واژه با چه زیر و بمی ادا شود، معنای متفاوتی پیدا می‌کند. در این زبان‌ها، هم گوینده و هم شنونده باید حساسیت زیادی به زیر و بمی واژگان و حتی هجاهای تشکیل‌دهنده واژگان داشته باشند.
بر اساس یک نمونه کلاسیک از زبان‌های نواختی که در بیشتر کتاب‌های آواشناسی آورده شده، در زبان چینی ماندارین، اگر واژه ma با زیر و بمی یکنواخت بیان شود، به معنی «مادر»، اگر با زیر و بمی خیزانِ زیر بیان شود، به معنی «بوته شاه‌دانه»، اگر با زیر و بمی خیزانِ بَم بیان شود، به معنی «اسب» و اگر با زیر و بمی افتانِ بم بیان شود، به معنی «سرزنش» خواهد بود.

در پژوهشی که به تازگی در نشریه Current Biology به چاپ رسیده، نشان داده شده است که نواختی یا آهنگین بودن زبان اول به عنوان نخستین تجربه زبانی ما در آغاز زندگی، بر درک موسیقیایی ما نیز تأثیر می‌گذارد؛ گویشوران زبان‌های نواختی در مقایسه با گویشوران زبان‌های آهنگین، در تشخیص آهنگ‌های موسیقی بهتر عمل می‌کنند اما عملکرد خوبی در تشخیص وزن (ضرب) موسیقیایی ندارند؛ زیرا، گویشوران زبان‌های نواختی به دلیل اهمیت زیاد زیر و بمی آواها در این زبان‌ها، بیش از آنکه به وزن موسیقی توجه داشته باشند، به زیر و بمی آهنگ توجه دارند.

#زبان‌شناسی
#آواشناسی

✍🏻خورشید صبوری

https://t.me/beyondlinguistics

درگاه پشتیبان در واتس‌اپ:
https://whatsapp.com/channel/0029Vagy3m505MUWjXocKA2y

در سال ۱۹۰۸، دو پژوهشگر آلمانی به نام‌های امیل زیک و ویلهلم زیکلینگ با استفاده از یک متن دوزبانه تخاری (که در آن زمان ناشناخته بود) و سنسکریت، توانستند یک زبان ناشناخته را رمزگشایی کنند. اما شگفت این بود که زبان تازه‌پیداشده، نه یک زبان سَتِم، بلکه زبانی کِنتوم بود (زبان‌های کنتوم شامل ژرمنی، ایتالیایی، سلتی و ... غرب‌سوی و زبان‌های سَتِم شامل زبان‌های هندوایرانی، بالتی و اسلاوی شرق‌سوی هستند.)

در آن هنگام، زیک و زیکلینگ نتوانستند نامی برای زبان تازه بگذارند؛ اما پس از آنکه متنی بودایی به زبان اویغوری در همان منطقه یافتند، دریافتند این متن برگردانی از زبان “Twghry” است که خود از یک زبان هندی برگردانده شده است.
از این رو، زیک و زیکلینگ آن زبان را به نام ناحیه تخار یا تخارستان در افغانستان کنونی، «تخاری» نامیدند. نامی که بسیاری از زبان‌شناسان، آن را نامی نامناسب و بدون مسما می‌دانند.

✍🏻خورشید صبوری

https://t.me/beyondlinguistics

درگاه پشتیبان در واتس‌اپ:

https://whatsapp.com/channel/0029Vagy3m505MUWjXocKA2y