# Fediverse, ActivityPub va AT protokoli: tf is that?
## Fediverse nima?
Fediverse ("federatsiya" va universe- "koinot" kombinatsiyasi) o'zaro bog'liq ijtimoiy media platformalari tarmog'idir. Hamma bir xil xizmatdan foydalanadigan odatiy ijtimoiy tarmoqlardan farqli o'laroq (Facebook yoki Tvitter kabi), Fediverse bir-biri bilan muloqot qila oladigan turli xil platformalardan iborat.
Tasavvur qiling, siz do'stingizning Instagram akkauntini tvitter hisobingizdan ilovalarni almashtirishmasdan kuzatib borishingiz mumkinmi? Bu Fediverse ortidagi asosiy g'oya!
Yana bir g'oyasi bu - Ijtimoiy tarmoqlarni gigantlar(Google, Meta) qo'lida qoldirmasdan kichik-kichik kompaniyalarga taqsimlanishi - decentralization - antimarkazlashtirish.
## Bu qanday ishlaydi?
1) ActivityPub
ActivityPub-bu Fediversega imkon beradigan texnologiya. Bu turli xil ijtimoiy media platformalarining bir-biri bilan aloqa qilishiga imkon beradigan standartlashtirilgan protokol (turli tarmoqlar bir biri bilan gaplashadigan til).
ActivityPub-ni turli xil ijtimoiy media platformalari bir-birini tushunish uchun foydalanishi mumkin bo'lgan universal til deb o'ylang. Bu shuni anglatadiki, siz o'zingiz yoqtirgan ilovadan chiqmasdan boshqa platformalardagi foydalanuvchilar bilan muloqot qilishingiz mumkin.
## Mashhur Fediverse Platformalari
Fediverse-dagi ba'zi taniqli platformalarga quyidagilar kiradi:
1. Mastodon (Tvitterga o'xshashn yaqinda try qildim norm experience)
2. PeerTube (video almashish uchun - Tipo YouTube)
3. Pixelfed (Instagram kabi)
4. WriteFreely (blog yuritish uchun)
## At protokoli nima?
At protokoli (tasdiqlangan uzatish protokoli)-bu Tvitterning sobiq bosh direktori Jek Dorsi tomonidan asos solingan Bluesky kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan yangi texnologiya. Bu ActivityPub-ga o'xshaydi, chunki u markazlashtirilmagan ijtimoiy tarmoq yaratishni maqsad qilgan, ammo ba'zi bir asosiy farqlar bilan:
1. Bu ko'proq shaxsiy ma'lumotlarga egalik qilish va ko'chirishga qaratilgan.
2. Bunga o'rnatilgan moderatsiya vositalari kiradi.
3. Bu identifikatsiyani boshqarishda boshqacha yondashuvdan foydalanadi.
## Markazlashtirilmagan ijtimoiy tarmoqlarning afzalliklari
1. Foydalanuvchi nazorati: siz bitta platformaga yopishib qolmaysiz.
2. Maxfiylik: sizning ma'lumotlaringiz bitta yirik korporatsiya tomonidan nazorat qilinmaydi.
3. Chidamlilik: agar bitta serverda xatolik bo'lsaham, tarmoq davom etadi.
4. Innovatsiya: har kim yangi xususiyatlarni yoki butun platformalarni yaratishi mumkin. Uklar umuman Open-source shuning uchun har qanday odam API dan olib foydalanishi mumkin
## Downside lari
1. Murakkablik: o'rnatish va ishlatish yanada murakkab bo'lishi mumkin.
2. Qabul qilinishi: u hali ham odatiy ijtimoiy tarmoqlar kabi keng qo'llanilmaydi, va siz IG da kuzatadigan yoki Yt da obuna bolgan artist va odamlardan biroz uzulish bo'lishi mumkin.
3. Moderatsiya: markazlashtirilmagan tarmoqlar tarkibni o'sish/rivojlanishni yanada qiyinlashtirishi mumkin.
Fediverse ga o'xshash texnologiya - email tizimi. Sizda gmail, outlook, yahoo bo'lishidan qatiy nazar sizni harqanday foydalanuvchi sizni topa va sizga yoza oladi.
Oddiy misol, men gmail ishlataman mani do'stim yahoo ishlatadi un meni @gmail.com' rel='nofollow'>dilshod*@gmail.com hisobimga o'zining friend***@yahoo.com dan yozsa meni gmail ilovamda bu korinadi va unga bemaloln ilovadan chiqmasdan javob qaytara olaman.
Fediverse va tegishli texnologiyalar yanada ochiq, foydalanuvchi tomonidan boshqariladigan internetga o'tishni anglatadi. Ular hali ham rivojlanib borayotgan bir paytda, ular hozirgi ijtimoiy media landshaftiga qiziqarli alternativani taklif qiladi.
Bu post hoirda emas balki qachondir kerak bo'lib qolishi mumkin garchi fediverse g'oyasi yangi bo'lmasaham ( taxminan 2005slarda boshlangan ekan). O'zimham bu haqida yaqinda eshitdim to'liqroq ma'lumot uchun izohlarda podkastga link qoldiraman.
@dilniverse - mustaqillik bayrami bilan.
## Fediverse nima?
Fediverse ("federatsiya" va universe- "koinot" kombinatsiyasi) o'zaro bog'liq ijtimoiy media platformalari tarmog'idir. Hamma bir xil xizmatdan foydalanadigan odatiy ijtimoiy tarmoqlardan farqli o'laroq (Facebook yoki Tvitter kabi), Fediverse bir-biri bilan muloqot qila oladigan turli xil platformalardan iborat.
Tasavvur qiling, siz do'stingizning Instagram akkauntini tvitter hisobingizdan ilovalarni almashtirishmasdan kuzatib borishingiz mumkinmi? Bu Fediverse ortidagi asosiy g'oya!
Yana bir g'oyasi bu - Ijtimoiy tarmoqlarni gigantlar(Google, Meta) qo'lida qoldirmasdan kichik-kichik kompaniyalarga taqsimlanishi - decentralization - antimarkazlashtirish.
## Bu qanday ishlaydi?
1) ActivityPub
ActivityPub-bu Fediversega imkon beradigan texnologiya. Bu turli xil ijtimoiy media platformalarining bir-biri bilan aloqa qilishiga imkon beradigan standartlashtirilgan protokol (turli tarmoqlar bir biri bilan gaplashadigan til).
ActivityPub-ni turli xil ijtimoiy media platformalari bir-birini tushunish uchun foydalanishi mumkin bo'lgan universal til deb o'ylang. Bu shuni anglatadiki, siz o'zingiz yoqtirgan ilovadan chiqmasdan boshqa platformalardagi foydalanuvchilar bilan muloqot qilishingiz mumkin.
## Mashhur Fediverse Platformalari
Fediverse-dagi ba'zi taniqli platformalarga quyidagilar kiradi:
1. Mastodon (Tvitterga o'xshashn yaqinda try qildim norm experience)
2. PeerTube (video almashish uchun - Tipo YouTube)
3. Pixelfed (Instagram kabi)
4. WriteFreely (blog yuritish uchun)
## At protokoli nima?
At protokoli (tasdiqlangan uzatish protokoli)-bu Tvitterning sobiq bosh direktori Jek Dorsi tomonidan asos solingan Bluesky kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan yangi texnologiya. Bu ActivityPub-ga o'xshaydi, chunki u markazlashtirilmagan ijtimoiy tarmoq yaratishni maqsad qilgan, ammo ba'zi bir asosiy farqlar bilan:
1. Bu ko'proq shaxsiy ma'lumotlarga egalik qilish va ko'chirishga qaratilgan.
2. Bunga o'rnatilgan moderatsiya vositalari kiradi.
3. Bu identifikatsiyani boshqarishda boshqacha yondashuvdan foydalanadi.
## Markazlashtirilmagan ijtimoiy tarmoqlarning afzalliklari
1. Foydalanuvchi nazorati: siz bitta platformaga yopishib qolmaysiz.
2. Maxfiylik: sizning ma'lumotlaringiz bitta yirik korporatsiya tomonidan nazorat qilinmaydi.
3. Chidamlilik: agar bitta serverda xatolik bo'lsaham, tarmoq davom etadi.
4. Innovatsiya: har kim yangi xususiyatlarni yoki butun platformalarni yaratishi mumkin. Uklar umuman Open-source shuning uchun har qanday odam API dan olib foydalanishi mumkin
## Downside lari
1. Murakkablik: o'rnatish va ishlatish yanada murakkab bo'lishi mumkin.
2. Qabul qilinishi: u hali ham odatiy ijtimoiy tarmoqlar kabi keng qo'llanilmaydi, va siz IG da kuzatadigan yoki Yt da obuna bolgan artist va odamlardan biroz uzulish bo'lishi mumkin.
3. Moderatsiya: markazlashtirilmagan tarmoqlar tarkibni o'sish/rivojlanishni yanada qiyinlashtirishi mumkin.
Fediverse ga o'xshash texnologiya - email tizimi. Sizda gmail, outlook, yahoo bo'lishidan qatiy nazar sizni harqanday foydalanuvchi sizni topa va sizga yoza oladi.
Oddiy misol, men gmail ishlataman mani do'stim yahoo ishlatadi un meni @gmail.com' rel='nofollow'>dilshod*@gmail.com hisobimga o'zining friend***@yahoo.com dan yozsa meni gmail ilovamda bu korinadi va unga bemaloln ilovadan chiqmasdan javob qaytara olaman.
Fediverse va tegishli texnologiyalar yanada ochiq, foydalanuvchi tomonidan boshqariladigan internetga o'tishni anglatadi. Ular hali ham rivojlanib borayotgan bir paytda, ular hozirgi ijtimoiy media landshaftiga qiziqarli alternativani taklif qiladi.
Bu post hoirda emas balki qachondir kerak bo'lib qolishi mumkin garchi fediverse g'oyasi yangi bo'lmasaham ( taxminan 2005slarda boshlangan ekan). O'zimham bu haqida yaqinda eshitdim to'liqroq ma'lumot uchun izohlarda podkastga link qoldiraman.
@dilniverse - mustaqillik bayrami bilan.