کانون نویسندگان ایران

گفت‌وگو
۱/۲

سانسور، خودسانسوری و دلایل آن
پرسش‌های سایت ایران وایر از رضا خندان (مهابادی) در باره‌ی سانسور، خودسانسوری و دلایل آن.
رضا خندان: « اگر هنرمندان یا نویسندگان یا دیگر انسان‌های خلاق در جامعه‌های سانسورزده یافت می‌شوند، به قول مارکس، به دلیل سانسور نیست، به رغم آن است. این دسته حتما در شرایط آزاد خلاقیتشان بسا که شکوفاتر می‌شد. صادق هدایت را سانسور کشت، احمد شاملو را سانسور نیمه تمام گذاشت، بسیاری از نویسندگان و هنرمندان را سانسور "جوانمرگ " کرده است.. . »

متن کامل پرسش و پاسخ
تعریف شما از خودسانسوری چیست؟
خودسانسوری امتناع فرد از ابراز وجود حسی، فکری و هنری برای پرهیز از، یا رسیدن به نتایج بیرونی است. اگر کسی چیزی را خودخواسته و بنا بر دلایل درونی مثل درک و تشخیص خودش ابراز نکند (نگوید، ننویسد و نشان ندهد) خودسانسوری تلقی نمی‌شود. خودسانسوری با وجود یک نیروی تهدیدگریا مشوق که بیرون از فرد قرار دارد، شکل و معنا می‌گیرد.
خودسانسوری را یک بداخلاقی فرهنگی تعریف می‌کنید یا محافظه‌کاری؟
در تعریف آن، هیچ‌کدام! البته فرهنگ و موضع و خصوصیات شخصی بر شکل و اندازه‌ی خودسانسوری موثرند؛ اما موجد آن نیستند. فرهنگی را پیدا نمی‌کنید که رسما خودسانسوری را جزء یا بخشی از خود بداند. تابوها و منع‌های فرهنگی به این دلیل موجب خودسانسوری می‌شوند که تهدید‌گرند؛ یعنی تابوشکن و بدعت‌گزار را در پایین‌ترین سطح عقوبت از جامعه طرد می‌کنند. در باره‌ی کسی که در فرهنگ منع‌ها و تابوها حل شده و آنها را جزیی از باور و فرهنگ خود کرده است نمی‌توان از خودسانسوری حرف زد. چنین شخصی خودبه‌خود اتز ابراز آنچه نباید، خودداری می‌کند. خودسانسوری در باره‌ی کسانی مصداق داردکه از عاملی بیرونی مثل قدرت سیاسی یا قدرت اجتماعی فرهنگ در هراس و از عقوبت شدن در نگران است و یا از آن انتظار تشویق دارد. "مجوز کتاب" در ایران هر دو حالت تنبیه - تشویق را تواما دارد.
برخی بر این باور هستند که سانسور سبب خلاقیت می‌شود، شما به این گفته باور دارید؟
نه؛ اصلا! در هسته‌ی این نظر نکته‌ی درستی وجود دارد اما مدافعان سانسور آن را در توجیه دفاع خود رندانه تغییر داده‌اند. این که چالش‌ها، و تلاش برای رفع نیازها بر خلاقیت انسان می‌افزاید، درست است اما چه ربطی به سانسور دارد؟ آیا این پذیرفتنی است که بگوییم زندان خوب است چون می‌توان راه فرار از زندان را آموخت؟ سانسور خوب است زیرا می‌توان راه فرار یا دور زدن سانسور را پیدا کرد؟ و تازه مگر سانسور فقط شامل ادبیات و هنر می‌شود که با "خلاقیت" بتوان دورش زد؟ نه، تمام عرصه‌ها را در بر می‌گیرد. علوم انسانی و نقد و اعتراض زبانشان صریح و روشن باید باشد، "خلاقیت" بردار نیستند. هر نوع خلاقیت انسانی در آزادی می‌بالد و شکوفا می‌شود؛ سانسور نیروی معنوی انسان را کژدیسه می‌کند و به هرز می‌برد. به همین دلیل است که دیکتاتورها سانسور را به کار می‌گیرند. تاریخ جوامع نیز گواه این حرف است. هنوز که هنوز است حرف اول در انواع خلاقیت‌ها را جامعه‌هایی می‌زنند که از آزادی برخوردارند. اگر هنرمندان یا نویسندگان یا دیگر انسان‌های خلاق در جامعه‌های سانسورزده یافت می‌شوند، به قول مارکس، به دلیل سانسور نیست، به رغم آن است. این دسته حتما در شرایط آزاد خلاقیتشان بسا که شکوفاتر می‌شد. صادق هدایت را سانسور کشت، احمد شاملو را سانسور نیمه تمام گذاشت، بسیاری از نویسندگان و هنرمندان را سانسور "جوانمرگ " کرده است.
پیش‌فرض ما این است که جامعه‌ی ایران جامعه‌ای خودسانسور است. گمان می‌کنید که این خودسانسوری ریشه در فرهنگ ایران دارد یا تاریخ و اتفاقات سیاسی؟
"فرهنگ ایران" یعنی چه؟ قطعا فرهنگ یک‌دستی وجود ندارد. اگر منظور فرهنگ غالب است، بله این فرهنگ مشوق خودسانسوری است؛ اما ریشه‌ی آن نیست. فرهنگ غالب فرهنگ دفاع از وضع موجود است؛ وضعی که در طول تاریخ منافع طبقه‌ی حاکم بر جامعه را تامین می‌کرده است. قرن‌هاست که "دیوار" ایران "موش دارد" و موشش هم "گوش". قرن‌هاست که در این سرزمین "زبان سرخ سر سبز می‌دهد بر باد" و "آسه برو آسه بیا که گربه شاخت نزنه" ترانه‌ی کودکانش بوده است. قدرتمندان بوده‌اند که در طول تاریخ و بر بستر مناسبت اقتصادی و اجتماعی فرهنگ را ساخته‌اند، آن را "فرهنگ مردم" وانموده‌اند و به آن تقدس بخشیده‌اند. به بهانه‌ی "توهین به باورهای مردم" سانسور کرده‌اند و کیفر داده‌اند و هر حرف نویی را کفر و بدعت دانسته‌اند. با این تهدیدها بساط خودسانسوری درون آدم ایرانی تاریخا پهن شده است. اسمش را گذاشته‌اند: "فرهنگ"، "فرهنگ خودمان". آخر آدم عاقل چطور می‌تواند پدیده‌ی مضر و آسیب‌رسان را "مال خود" بداند؟

ادامه مطلب 👇
.