تاریخ و اندیشه ایرانی

مفهوم بحران و انحطاط در آثار و اندیشه‌های دکتر سید جواد طباطبایی(*)
حامد عامری
بخش نخست
تقدیم به استادِ ارجمند و بی‌بدیل، عالی‌جناب دکتر سید جواد طباطبایی... به پاس نزدیک به یک و نیم دهه آشنایی
آغازِ عصرِ جدید در ایران، باید با دو مفهوم درک شود، یکی «بحران» و دیگری «انحطاط». این دو مفهوم در آثار دکتر طباطبایی، که از مهم‌ترین، و شاید مهم‌ترین، مفسّرانِ فکر و اندیشۀ سیاسی در ایرانِ معاصر است، دارای جایگاهِ ویژه‌ای است و در عینِ حال، کاربردهایِ آن در آثارِ ایشان، که دورۀ طولانیِ تاریخِ ایرانِ پس از اسلام را در بر می‌گیرد، خود، مبنایی برایِ «درکِ» هر کدام از دوران‌هایِ تاریخی است که ایشان بدان پرداخته‌اند. تبعاً، برایِ نگارنده که از علاقه‌مندان به تاریخ معاصر است، سعی بر این خواهد بود که این دو مفهوم را به محکِ برخی مسائلِ این دوران، به خصوص در عصرِ قاجار بزند. این نوشتار، دو بخشِ مجزّا و مرتبط خواهد داشت، نخست نگاهی است مختصر به این دو مفهوم در آثارِ دکتر طباطبایی و دوم نگاهی به برخی مسائلِ عصرِ قاجار از دیدگاهِ این دو مفهوم است. البته در این بخش نیز، مباحث ناظر به آثارِ دکتر طباطبایی به خصوص دو بخش جلد دومِ «تأمّلی دربارۀ ایران» خواهد بود.
شروعِ بحث در اندیشۀ دکتر طباطبایی را باید با یک مؤلفۀ مهم موردِ توجّه قرار داد و آن «مشکلِ ایران» از دیدگاهِ ایشان است. از دیدگاهِ ایشان، اگرچه ««ایران» موضوعِ همۀ تاریخ‌هایی است که تاکنون ایرانیان و بیگانگان نوشته‌اند، اما ایران، به عنوان «موضوعِ» دگرگونی‌هایِ تاریخی، در همۀ آن تاریخ‌ها به مثابۀ «مشکل» لحاظ نشده است.»(1) به اعتقادِ ایشان، «این ایران «موضوعی» در صورتِ یک «مشکل» (problem) است که پی‌آمدهایِ آن منطقِ خاص خود را دارد و باید آن را در درونِ نظامی از مشکلاتِ جدید – به اصطلاحِ جدید the problematic – و با توجّه به منطقِ ویژۀ آن توضیح داد. برخلافِ توضیحِ ایران به عنوانِ ناحیه‌ای در تاریخ‌نویسیِ جهانی، که مبنایِ آن آگاهیِ جدیدِ غربی است، شرطِ امکانِ تبیینِ ایران، به عنوانِ مشکل، تکوینِ آگاهیِ جدیدِ انسانِ ایرانی است.»(2) بنابراین، مسئله در اینجا «تأمل دربارۀ ایران»ی خواهد بود که در یک بسترِ مفهومیِ از پیش تعیین شده‌ای موردِ نظر قرار خواهد گرفت. این بسترِ مفهومی، دستگاهی از مفاهیمِ به هم پیوسته است که بدونِ این پیوستگی، نمی‌توان به اندیشۀ ایشان پی برد. در این مقاله، به مفهومِ «انحطاط» در اندیشۀ ایشان پرداخته خواهد شد و نسبتِ آن با برخی از مباحثی که در زمینۀ مسائلِ تاریخِ معاصرِ ایران مطرح کرده‌اند موردِ توجّه قرار خواهد گرفت. بدیهی است، بحثِ مبسوط در این زمینه فراتر از این مختصر خواهد بود.
ایشان، در، تزِ یازدهم، از تزهایی که در مقدمۀ جدیدِ کتابِ دیباچه‌ای بر نظریۀ انحطاطِ ایران مطرح کرده‌اند به این مسئله می‌پردازند که «عدمِ امکانِ نظریه‌پردازی در قلمروِ سیاسی، زوالِ اندیشیدنِ سیاسیِ ایرانی در سده‌هایِ میانۀ تاریخِ ایران، و اینکه فلسفه در ایران ... موجب شد که آنچه در عمل در ایران اتّفاق افتاده بود، بازتابی در قلمروِ نظر پیدا نکند.... اشاره‌هایی به این نکته‌هایِ ظریف و سخت پیچیدۀ ویژگی‌هایِ تحوّلِ تاریخیِ ایران در برخی نوشته‌هایِ تاریخی تا یورش مغولان آمده، اما از آنجا که تاریخِ ایران پیوسته بخشی از ادبِ فارسی بوده، معنایِ آن اشاره‌هایِ تاریخی به واقعیّتِ تاریخِ ایران موردِ توجّه قرار نگرفته و ایضاحِ نظریِ آن‌ها ممکن نشده است. اینک، با شدّت و ژرفایی که بحرانِ «چگونه ایرانی بودن» پیدا کرده است، نمی‌توان به بحثِ نظری در بنیادهایِ تمدّن و فرهنگِ ایرانی بی‌اعتناء ماند، زیرا شبحِ بحران به عنوانِ شرطِ امکانِ اندیشیدن در آستانۀ در است. فهمِ «ملّی» از ایران باید، اینک، به ضرروت، مبتنی بر نظریه‌ای دربارۀ «ایران» به عنوانِ یک «مشکل» باشد.»(3) این «عدمِ امکان» یکی از بنیادی‌ترین «مشکل»هایی است که چونان مقدمه‌ای بر نظریۀ انحطاط باید در نظر گرفته شود.
(*)این نوشتار برای نخستین بار در جریدۀ قلمیاران به تاریخ آذر1396 منتشر شد.
(1)جواد طباطبایی، تأملی دربارۀ ایران، جلد نخست دیباچه‌ای بر نظریۀ انحطاط ایران با ملاحظات مقدماتی در مفهوم ایران، تهران، انتشارات مینوی خرد، 1395،ص15.
(2)جواد طباطبایی، تأملی دربارۀ ایران، جلد نخست دیباچه‌ای بر نظریۀ انحطاط ایران با ملاحظات مقدماتی در مفهوم ایران، تهران، انتشارات مینوی خرد، 1395،ص17.
(3)همان،ص57.
@andishe_irani

زندگی، زمانه، کارنامه و خاندان فروغی
به مناسبت هفتاد و پنجمین سالگرد درگذشت محمد علی ذکاءالملک فروغی
پژوهشکده اسناد آرشیو ملی ایران و انجمن صنفی پژوهشگران تاریخ
یکشنبه پنجم آذر ١٣٩٦ از ساعت ٨.٢٠ تا ١٨.٢٠
فهرست سخنرانان، عناوین و ترتیب برنامه سخنرانی‌های همایش

پذیرش و ثبت نام: ٨.٢٠ تا ٨.٣٠

مراسم آغاز: افتتاحیه، قرآن و سرود: ٨.٣٠ تا ٨.٤٠
سخنان رسمی آغاز همایش- رييس آرشيو ملي ايران: ٨.٤٠ تا ٨.٥٠
سخنان مقدماتی کوتاه آغاز و تشریح دبير همایش: ٨.٥٠ تا ٩.٠٠

پنل نخست: ٩.٠٠ تا ١٠.٣٥
سخنان کوتاه مدیر پنل نخست: ٩.٠٠ تا ٩.٠٥
سخنرانی اول- غلامرضا عزیزی- خاندان فروغی در مجموعه اسناد آرشیو و کتابخانه ملی- ٩.٠٥ تا ٩.٢٥
سخنرانی دوم: عبدالرضا موسوی طبری- آیا محمد علی فروغی یهودی تبار بود؟ ٩.٢٥ تا ٩.٤٥
سخنرانی سوم- علی اصغر چاهیان بروجنی- خاندان فروغی و نوسازی نظام آموزشی عصر قاجار- ٩.٤٥ تا ١٠.٠٥
سخنرانی چهارم- فرهاد طاهری- مکتوبات پیدا و پنهان اقل چاکران، محمد حسین فروغی- ١٠.٠٥ تا ١٠.٢٥
پرسش و پاسخ پنل اول: ١٠.٢٥ تا ١٠.٣٥

استراحت و پذیرایی صبح: ١٠.٣٥ تا ١٠.٥٠

پنل دوم: ١٠.٥٠ تا ١٢.٢٥
سخنان کوتاه مدیر پنل دوم: ١٠.٥٠ تا ١٠.٥٥
سخنرانی پنجم- امین آریان راد- تاریخ نگاری محمد حسین و محمد علی فروغی- ١٠.٥٥ تا ١١.١٥
سخنرانی ششم- جمشید کیانفر- روزنامه نگاری خاندان ذکاءالملک فروغی- ١١.١٥ تا ١١.٣٥
سخنرانی هفتم- افشین وفایی- درباره خاطرات منتشر نشده محمد علی فروغی: ١٢٩٣ تا ١٣٢٠ ش- ١١.٣٥ تا ١١.٥٥
سخنرانی هشتم- کاوه بیات- جا به جایی قدرت و دغدغه‌های یک نخست وزیر در شهریور ١٣٢٠- ١١.٥٥ تا ١٢.١٥
پرسش و پاسخ پنل دوم- ١٢.١٥ تا ١٢.٢٥

استراحت، نماز و ناهار: ١٢.٢٥ تا ١٣.٢٥

نمايش فيلم مستند و جديد "فروغي و اشغال ايران" به همراه گفتگو با نويسنده/ كارگردان و تهيه كننده (احسان عمادي و حسام اسلامي): ١٣.٢٥ تا ١٤.٢٥

پنل سوم: ١٤.٢٥ تا ١٦.٠٠
سخنان کوتاه مدیر پنل سوم- ١٤.٢٥ تا ١٤.٣٠
سخنرانی نهم- محمد دروگر- نقش ذکاءالملک فروغی در مجادلات سیاسی- مذهبی ازلی- بهايی- ١٤.٣٠ تا ١٤.٥٠
سخنرانی دهم- حامد عامری- فروغی و نقش او در تحول فکر قانون‌خواهی و مشروطه‌خواهی- ١٤.٥٠ تا ١٥.١٠
سخنرانی یازدهم- مقداد نبوی رضوی- جایگاه خاندان فروغی در نوگرایی و نواندیشی دینی- ١٥.١٠ تا ١٥.٣٠
سخنرانی دوازدهم- محمد علی بهمنی قاجار- محمد علی فروغی دیپلمات- ١٥.٣٠ ١٥.٥٠
پرسش و پاسخ پنل سوم: ١٥.٥٠ تا ١٦.٠٠

استراحت و پذیرایی بعد از ظهر- ١٦.٠٠ تا ١٦.١٥

پنل چهارم- ١٦.١٥ تا ١٨.١٠
سخنان کوتاه مدیر پنل چهارم- ١٦.١٥ تا ١٦.٢٠
یحیی آریا بخشایش- صلح ورسای از زبان فروغی، بر اساس اسناد منتشر نشده- ١٦.٢٠ تا ١٦.٤٠
رضا مختاری اصفهانی- منتقد نزدیک شدن به شوروی: فروغی در تقابل با تیمورتاش- ١٦.٤٠ تا ١٧.٠٠
فاطمه جزایری- تاثیر محمد علی فروغی بر فرهنگستان- ١٧.٠٠ تا ١٧.٢٠
امید اخوی- فروغی و مدرسه علوم سیاسی: مساله تربیت نخبگان سیاست و دیپلماسی- ١٧.٢٠- ١٧.٤٠
سخنرانی پایانی:
مجید تفرشی- ملاحظاتی درباره سه وجه و دوره مختلف از زندگی، زمانه و کارنامه فروغی، جمع‌بندی همایش- ١٧.٤٠- ١٨.٠٠
پرسش و پاسخ پنل چهارم: ١٨.٠٠- ١٨.١٠

اختتاميه همايش: ١٨.١٠ تا ١٨.٢٠

ما و میراث مشروطیت
حامد عامری
در سالگرد انقلاب مشروطیت، طرح موضوعی که بتواند در خورِ این روز بزرگ در تاریخ ایران باشد سخنی دشوار است، چرا که در تجلیل و تحلیل از مشروطه بسیار گفته و نوشته اند، و این که چه می توان در این زمینه گفت که به کار امروز بیاید شاید سخت تر، و این خود البته، می تواند مسئله ای باشد که مشروطیت، که به اعتقاد بسیاری نقطۀ عطف تاریخ معاصر ایران بوده است، برای امروز ایرانیان چه دارد و چگونه می توان از میراث آن بهره برد. این سخن باید به این نحو به میان آید که در نظر و عمل مشروطیت در کجای دنیای امروز قرار دارد. این پرسش و نوع پاسخ به آن در میان افراد و گروه های مختلف فکری و سیاسی می تواند نوع نگاه شان را به سیاست، فکر جدید و عمل سیاسی نشان دهد.
پی گیری تجربۀ مشروطیت برای ایران امروز از آن رو اهمیت دارد که این جنبش، به دنبال دهه هایی که از آشنایی ایرانیان با اندئیشه های جدید می گذشت، اصلی ترین، مهم ترین و تأثیرگذارترین تجربۀ عملی آن ها بود زیرا روح تجددخواهی در ایران عصر قاجار را باید در "قانون خواهی" و روح "قانون خواهی" را باید در "مشروطه خواهی" دید و شناخت. از این رو نمی توان به تجربۀ ایرانی از تجدد بی اعتنا بود و آن را از زاویۀ مشروطه ندید، چرا که تجددخواهی و توسعه و نوسازی در جامعۀ ایرانی در عصر جدید بیش از همه خود را در تجربۀ مشروطه خواهی نشان دارد و آن چه در پیش و پس آن آمد هرگز نتوانست به خوبی جنبش مشروطه خواهی خود را نمایندۀ روح زمانۀ خود نشان دهد.
باری، تجربۀ مشروطیت، را بیش از همه باید از دید تجددخواهی و قانون خواهی دید، مسئله ای که علی رغم نزدیک به یک صد و ده سال از گذشتن از آن هنوز به عنوان موضوعی اصلی در میان ایرانیان مورد توجه است، اگرچه سخن دربارۀ ان زیاد گفته شده است، اما هنوز حرف نهایی دربارۀ این دوران و تجربۀ پیرامون آن زده نشده و اجماعی میان اهل فکر و عمل دربارۀ آن وجود ندارد. و هنوز ایرانیان یکی از اصلی ترین خواسته هایشان را در گسترش قانون خواهی و حکومت قانون می دانند. این خود یکی از مهم ترین دلایلی است که باید در راه بازخوانی مشروطیت از این دیدگاه بیش از پیش همت گذاشت و با نگاهی نو، و در روزگاری جدید، به تجربۀ مشروطه نگریست، شاید برای گره کوری که این روزها گریبان جامعۀ ایرانی را گرفته راهی باز شود.....