֎ اسپینوزا و معنای عقل
⸎ سروش سیدی ⸎ ستون: کائوسموتیکس
※ از دفتر دهم بارو
اسپینوزا در ابتدای بخش چهارم اخلاق تعریفی از «بردگی» (servitude) به دست می‌دهد:
«من ناتوانی انسان را در تسلط بر عواطف خود و جلوگیری از آنها بندگی می‌نامم». (۲۱۷)
بندگی یا بردگی بدین معنا تصوری است که از فلسفه‌ی یونانی تا روشنگری به روایت کانتی همواره آماج حمله‌ی تفکر اخلاقی-سیاسی بوده است. زیستن در وضعیت برده‌وار زیستنی است که در آن میل توان تحقق‌بخشیدن به خود یا بیان‌کردن خود را به شکلی ایجابی ندارد. بردگی بدین معنا نه یک رابطه‌ی اجتماعی بین یک سرور و یک برده، بلکه وصف وضعیت موجودی است که بیماری در بدن او رخنه کرده است. اخلاق اسپینوزا به جای شرارت و گناه و پادافره از بیماری و سلامتی سخن می‌گوید. برده موجودی نیست که به شکل حقوقی در اسارت شخص دیگری باشد، بلکه موجودی است که به واسطه‌ی نوعی بن‌بست زیستی، قادر به تحقق‌بخشیدن به توان خود نیست. چنین شخصی باید به جای اقدام به عمل و فعالیت همواره منتظر اتفاقات و انفعالات بیرونی بماند، یا به قول اسپینوزا، «دستخوش اتفاق» است. (همان) بردگی و سروری در مقام دو مفهوم بدنی-اخلاقی، قرار است جای مفاهیم رایج اخلاقیاتی مثل «خیر» و «شر» را بگیرند. به گفته‌ی اسپینوزا، «خیر» و «شر» به ویژگی مثبت و ایجابی‌ای در وجود اشیأ دلالت ندارند، بلکه حاصل مقایسه‌ی آنها در ادراک ما هستند (همان: ۲۱۹) در مورد انسان، معیار اخلاقی اسپینوزا یک چیز بیشتر نیست: افزایش یا کاهش قدرت کنش. پس سلامتی و بیماری در مقام مفاهیم فلسفی بسیار به دقت انتخاب شده‌اند: سلامتی و بیماری هردو سمپتوم یا نشانه هستند، نشانه‌های افزایش یا کاهش قدرت بدن‌ها. اما قدرت بدن‌ها امری ثابت نیست بلکه ویژگی آن نسبت و تغییر است. هرگاه کسی بپرسد قدرت یک بدن چه مقدار یا چه چیزی است، یعنی چه چیزی در توان آن است، در مقابل باید پرسید: در نسبت با کدام بدن، با کدام وضعیت نیروها؟ پس مرحله‌ی بعدی در تکوین مفهوم اخلاق نزد اسپینوزا همین است: آنچه اسپینوزا توان و ناتوانی می‌نامد تنها در وضعیت اتصال بدن با بدن‌های دیگر معنا پیدا می‌کند. پس اسپینوزا در همین ترکیبات بدن‌هاست که از نیک و بد یا خیر و شر حرف می‌زند. این ترکیبات در “پیوستاری” نامتناهی از بدن‌ها معنا پیدا می‌کنند: «در طبیعت هیچ شیء جزئی نیست که شیء دیگری قوی‌تر و قدرتمندتر از آن نباشد، بلکه در برابر هر شیء جزئی مفروض شیء دیگری هست که قوی‌تر از آن است، که می‌تواند شیء اول را از میان بردارد». (همان: ۲۲۲)
◄ کلیک کنید: ادامهٔ متن ►
❖
Baru Website | ❖
Telegram: Baruwiki
