❇️ تدبر در قرآن
🔹 یکی از راه‌های استفاده از قرآن تدبر در معانی و پیامهای آن است و قرآن خود بارها بدان تأکید نموده است. كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْكَ مُبَارَكٌ لِیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَلِیَتَذَكَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ»(ص: 29)؛ «كتابى‌ست خجسته كه آن را بر تو فروفرستاده‌ایم تا [انسانها] در آیه‌هایش تدبّر كنند و تا خردمندان پند گیرند.»أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآَنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلَافًا كَثِیرًا (نساء: 82)؛ «آیا در قرآن تدبّر نمى‌كنند؟ و اگر از نزد غیر خدا بود، قطعا در آن اختلافى بسیار می‌یافتند.»
🔹تدبر نیز آدابی دارد که میتواند در فهم قرآن به انسان کمک کند. از جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1️⃣ . تکرار آیات؛ تلاوت مکرر آیاتی خاص وسیله‌ای مؤثر در برقراری ارتباط با محتوا و مفاهیم آیات است که صحابه و صالحان امت اسلامی از آن برای تدبر در قرآن بهره می‌برده‌اند. آوردهاند که کسی از زَیدبن ثابت پرسید: كیف تَرَى فِی قِراءَة القُرآنِ فِی سَبع؟ فقال زَید: حَسنٌ، ولأَن أَقرَأَهُ فِی نِصفٍ أَو عَشر أَحَبُّ إلیَّ وسَلْنی لِمَ ذَاكَ؟ قال: فَإنِّی أَسأَلُكَ. قَال زَید: لِكَی أتدبَّرهُ وأَقِفَ علیهِ؛ به نظرت تلاوت کل قرآن در مدت هفت روز چگونه است؟ زید پاسخ داد: خوب است، اما من مناسب‌تر می‌دانم که آن را در مدت پانزده یا ده روز تلاوت کنم؛ بپرس از من چرا این مدت مناسب‌تر است، آن مرد گفت: چرا این مدت مناسب‌تر است ؟ زید پاسخ داد: تا در قرآن به تدبر بپردازم و هدف و پیام قرآن را دریابم.(مؤطا: 471)
2️⃣. مُدارَسَت قرآن؛ مدارست و شرکت در مذاکرات قرآنی و استفاده از تجربه و فهم دیگران در باب تدبر قرآن هم عملی بسیار سودمند در درک پیام قرآن است. تابعی دانشمند مجاهدبن جبر می‌گوید: «قرآن را سه بار تمام نزد عبدالله‌بن عباس رضی‌الله‌عنه از سوره فاتحه تا پایان قرآن به صورت کامل فراگرفتم. پس از هر آیه مکث نموده، از وی در مورد معنا و پیام آن سؤال می‌نمودم.»(طبری، 2009: 1/65) شرکت در کلاس‌های تفسیر و درس قرآن بهویژه در ماه رمضان فرصتی مناسب برای تدبر و شناخت قرآن است که نباید از آن غفلت نمود؛
3️⃣. دقت در معانی قرآن به‌طور مستقیم؛ توجه و دقت در موضوعات مطرح شده در آیات و سوره‌ها از قبیل هشدارها، بشارت‌ها و عبرت‌ها از مفیدترین راه‌های تدبر است. أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا»(محمد: 24)؛ «آیا در قرآن اندیشه نمى‌كنند یا بر دلها قفل‌های آنها [زده شده] است.» براساس تجربه و نظر علامه ابوالحسن علی ندوی برای تدبر و درک پیام قرآن بهتر است تا حد امکان به‌طور مستقیم و بدون واسطه از قرآن بهره گرفت و در معانی و مفاهیم آن تدبر نمود. اگر تلاوت‌کننده، زبان عربی را به‌قدر ضرورت میفهمد، به‌طور مستقیم وگر نه از طریق ترجمه و پانوشت‌های مختصر در معانی قرآن دقت کند و معنای آن را دریابد.(ندوی، 1384: 141)
4️⃣. استماع قرآن و خشوع در مقابل آن؛ استماع و گوش فرادادن به آیات قرآن با خشوع و تأمل در معنا نیز از راه‌های مؤثر در تدبر قرآن است. باید هنگام شنیدن آیات خود را در مقابل قرآن تسلیم و فرمانبردار نشان دهیم و زمان نزول وحی بر مسلمانان صدر اسلام را تصور نماییم.وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ»(اعراف: 204)؛ «و چون قرآن خوانده شود، به آن گوش فرا دهید و خاموش بمانید تا مورد رحمت قرار گیرید.»
نماز تراویح در ماه رمضان فرصتی خوب برای استماع خاشعانه و تأمل در معانی قرآن است. شیخ‌الهند مولانا محمودحسن دیوبندی صاحب تفسیر عثمانی، مشهور به «تفسیر کابلی» در رمضان توجه خاصی به استماع قرآن داشت و شب‌ها پس از نماز تراویح به استماع قرآن از حافظان در نمازهای نفلی ادامه می‌داد؛ هر حافظ چند جزء از قرآن را تلاوت می‌کرد و چون آن حافظ خسته می‌شد، حافظی دیگر به نماز و تلاوت ادامه می‌داد و ایشان همچنان بانشاط کامل تا نزدیکی سحر به آنان اقتدا مینمود و به استماع قرآن می‌پرداخت.(مدنی، 1997: 158 و 159)
🔹 یکی از راه‌های استفاده از قرآن تدبر در معانی و پیامهای آن است و قرآن خود بارها بدان تأکید نموده است. كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْكَ مُبَارَكٌ لِیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَلِیَتَذَكَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ»(ص: 29)؛ «كتابى‌ست خجسته كه آن را بر تو فروفرستاده‌ایم تا [انسانها] در آیه‌هایش تدبّر كنند و تا خردمندان پند گیرند.»أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآَنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلَافًا كَثِیرًا (نساء: 82)؛ «آیا در قرآن تدبّر نمى‌كنند؟ و اگر از نزد غیر خدا بود، قطعا در آن اختلافى بسیار می‌یافتند.»
🔹تدبر نیز آدابی دارد که میتواند در فهم قرآن به انسان کمک کند. از جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1️⃣ . تکرار آیات؛ تلاوت مکرر آیاتی خاص وسیله‌ای مؤثر در برقراری ارتباط با محتوا و مفاهیم آیات است که صحابه و صالحان امت اسلامی از آن برای تدبر در قرآن بهره می‌برده‌اند. آوردهاند که کسی از زَیدبن ثابت پرسید: كیف تَرَى فِی قِراءَة القُرآنِ فِی سَبع؟ فقال زَید: حَسنٌ، ولأَن أَقرَأَهُ فِی نِصفٍ أَو عَشر أَحَبُّ إلیَّ وسَلْنی لِمَ ذَاكَ؟ قال: فَإنِّی أَسأَلُكَ. قَال زَید: لِكَی أتدبَّرهُ وأَقِفَ علیهِ؛ به نظرت تلاوت کل قرآن در مدت هفت روز چگونه است؟ زید پاسخ داد: خوب است، اما من مناسب‌تر می‌دانم که آن را در مدت پانزده یا ده روز تلاوت کنم؛ بپرس از من چرا این مدت مناسب‌تر است، آن مرد گفت: چرا این مدت مناسب‌تر است ؟ زید پاسخ داد: تا در قرآن به تدبر بپردازم و هدف و پیام قرآن را دریابم.(مؤطا: 471)
2️⃣. مُدارَسَت قرآن؛ مدارست و شرکت در مذاکرات قرآنی و استفاده از تجربه و فهم دیگران در باب تدبر قرآن هم عملی بسیار سودمند در درک پیام قرآن است. تابعی دانشمند مجاهدبن جبر می‌گوید: «قرآن را سه بار تمام نزد عبدالله‌بن عباس رضی‌الله‌عنه از سوره فاتحه تا پایان قرآن به صورت کامل فراگرفتم. پس از هر آیه مکث نموده، از وی در مورد معنا و پیام آن سؤال می‌نمودم.»(طبری، 2009: 1/65) شرکت در کلاس‌های تفسیر و درس قرآن بهویژه در ماه رمضان فرصتی مناسب برای تدبر و شناخت قرآن است که نباید از آن غفلت نمود؛
3️⃣. دقت در معانی قرآن به‌طور مستقیم؛ توجه و دقت در موضوعات مطرح شده در آیات و سوره‌ها از قبیل هشدارها، بشارت‌ها و عبرت‌ها از مفیدترین راه‌های تدبر است. أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا»(محمد: 24)؛ «آیا در قرآن اندیشه نمى‌كنند یا بر دلها قفل‌های آنها [زده شده] است.» براساس تجربه و نظر علامه ابوالحسن علی ندوی برای تدبر و درک پیام قرآن بهتر است تا حد امکان به‌طور مستقیم و بدون واسطه از قرآن بهره گرفت و در معانی و مفاهیم آن تدبر نمود. اگر تلاوت‌کننده، زبان عربی را به‌قدر ضرورت میفهمد، به‌طور مستقیم وگر نه از طریق ترجمه و پانوشت‌های مختصر در معانی قرآن دقت کند و معنای آن را دریابد.(ندوی، 1384: 141)
4️⃣. استماع قرآن و خشوع در مقابل آن؛ استماع و گوش فرادادن به آیات قرآن با خشوع و تأمل در معنا نیز از راه‌های مؤثر در تدبر قرآن است. باید هنگام شنیدن آیات خود را در مقابل قرآن تسلیم و فرمانبردار نشان دهیم و زمان نزول وحی بر مسلمانان صدر اسلام را تصور نماییم.وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ»(اعراف: 204)؛ «و چون قرآن خوانده شود، به آن گوش فرا دهید و خاموش بمانید تا مورد رحمت قرار گیرید.»
نماز تراویح در ماه رمضان فرصتی خوب برای استماع خاشعانه و تأمل در معانی قرآن است. شیخ‌الهند مولانا محمودحسن دیوبندی صاحب تفسیر عثمانی، مشهور به «تفسیر کابلی» در رمضان توجه خاصی به استماع قرآن داشت و شب‌ها پس از نماز تراویح به استماع قرآن از حافظان در نمازهای نفلی ادامه می‌داد؛ هر حافظ چند جزء از قرآن را تلاوت می‌کرد و چون آن حافظ خسته می‌شد، حافظی دیگر به نماز و تلاوت ادامه می‌داد و ایشان همچنان بانشاط کامل تا نزدیکی سحر به آنان اقتدا مینمود و به استماع قرآن می‌پرداخت.(مدنی، 1997: 158 و 159)