رویکردهای جامعه شناختی

که من خموشم و او در فغان و در غوغاست...

امروز جلسه دفاع از رساله دکتری من برگزار شد کوچک ترین آن جمع من بودم ولی فکر می کردم مثل یک پدر پیری همه ی خانواده را گرد سر خود جمع کرده ام و حالا با تمام تفاوت ها و اختلافاتشان اتحادی بین آنها برقرار شده است این میوه و شیرینی جلسله دفاع هم مزید بر علت بود که این دورهمی را صمیمانه تر جلوه بدهد من پشتم به شریعتی گرم بود زبانم دراز بود و برای تحقق خودم کم نمی گذاشتم حرفهایم را که حاصل عصب سوزی ها و جان کندن های فراوان بود تمام کمال زدم
اما عشقم را پنهان کردم به کسی که سهم زیادی از بودن و نحوه ی بودن من در اینجا و اکنون خودم را مدیون او هستم او نه پدر بود نه پسر بود نه مهمان نه صاحب خانه، او دلیل بود. چارچوب نظری رساله من برگرفته از نظریات متفکر معاصر ایرانی دکتر بیژن عبدالکریمی هست و این خود اقتضای تحقیق از متفکری مثل شریعتی می باشد.
و بهانه های این جمع شیرین هم البته کم نبودند. استاد وثوقی از دوست داشتنی ترین پیرها و پیش کسوت های جامعه شناسی راهنمایم بود دکتر محدثی که دست کم کمی شبیه خویش است و جامعه شناسی می کند برای مردم مشاورم بود و همه چیز دست دست هم داد تا روز خوبی برای خودآگاهی غیر تئولوژیک-غیر سکولار در تاریخ 29 دی 97 رقم بخورد. از همه ی حضار که به گرمی جلسه و دلگرمی بنده افزودند کمال تشکر را دارم.

‍ ‍ ‍ ‍ ✨باسمه تعالی✨

جلسه دفاع از رساله دکتری
با موضوع:
تحلیل اندیشه های شریعتی و رابطه
آن با تفکر غیر تئولوژیک-غیرسکولار

استاد راهنما:
دکتر منصور وثوقی
استاد مشاور:
دکتر حسن محدثی
دانشجو:
محمد حسن علایی

باحضور:
استاد بیژن عبدالکریمی

زمان: روز شنبه 97/10/29،ساعت13
مکان: دانشکده علوم انسانی و اجتماعی
واحد علوم تحقیقات تهران

جانا به غریبستان چندین به چه می مانی؟

ما با اتکای به امکاناتی که از زندگی به چنگ می اندازیم هنوز خیلی فقیر هستیم. حتی آن متمول ترین های مان که با غم نان بیگانه اند هم مادام که به داشته هایشان می نازند واقع کلام ترحم برانگیزند. مثلا یک مایه دار چند اصله درخت می تواند در باغش داشته باشد که با یک جنگل برابری کند. یا مثلا استخر خانه اش در چه ابعادی خواهد بود که پهلو به دریا بزند. کسی قرار نیست چشم به فاصله های فاحش طبقاتی ببندد یا نهایت وخامت جهنم نداری را خفیف جلوه دهد. بی گفتگو زندگی در لایه های زیرین خود فجایع بسیاری را پنهان کرده است. من اما در این مجال قصدم پرداختن به همه ی ابعاد فقر و فلاکت نیست. تنزل دادن سخن بر سر اخلاقی یا غیر اخلاقی قلمداد کردن تمول و دارندگی هم، ظلم به نگارنده ی سطور است. من می خواهم نوعا از عجز آدمی سخن به میان آورم. و آن هم نه با خوارداشت دنیا و ما فیها. بل با تذکار به این نکته که ما انسانها تا بدان مایه از تنعم و برخورداری نتوانسته ایم برسیم که چشم و دل سیر از این جهان بگذریم. نه این که پای جهان پس از مرگ را وسط بکشیم. اما مگر همین که پای مرگ در میان است کافی نیست تا متنبه شویم. انسان مدرن تلاش کرد بهشتش را بر روی همین زمین برپا دارد ولی بی هیچ تعارف و تکلفی شکست خورد. از حق نگذریم خلاقیت هایی هم از خود نشان داد و نگوییم به قعر دوزخ پلیدی و پلشتی سقوط کرد. اما سرزمین موعودش هرگز محقق نشد. ابا دارم از اظهار این حقیقت که حتی تمدن امروزی با همین سخاوت در برهنگی باز در توزیع برابر چشم انداز هایش خست به خرج داده است. کسانی در حواشی همین جهان مرکزی، دلشان هنوز غنج خیابان ها و کلوب ها و دریاکنار های آنها را می زند. بگذار تا رشته ی کلام از دستم در نرفته است لب لباب سخنم را بر زبان جاری کنم. ما انسان ها تنها با اتکای به کشفیات خویش و دانسته هایمان، هنوز موجودات ترحم برانگیزی هستیم. موجوداتی که بر روی دو پا راه می روند خود را اشرف مخلوقات می نامند و امروز حتی از تصور جهانی بهتر از این عاجزند.

حقیقت "امر دینی" ممتاز از تعابیر مصطلح از دین!

دکتر بیژن عبدالکریمی در کتاب "پرسش از امکان امر دینی در جهان معاصر" تلاش می کند به تمایز امر دینی و تعابیر مختلفی که از آن وجود دارد بپردازد.
در اینجا می توان به اختصار به چهار رهیافت که تعبیر دین در آنها به معنای خاصی به کار می رود اشاره کرد:

1_دین به مثابه فرهنگ یا میراث تاریخی و مجموعه ای از آداب و رسوم و شعائر و مناسک

2_دین به مثابه ایدئولوژی سیاسی و اجتماعی برای تحقق آرمانهای سیاسی و اجتماعی حاصل تلقی بشر انگارانه از جهان، جامعه و تاریخ

3_دین به مثابه ابژه یا موضوع شناسایی مورد مطالعه دین شناسان، شرق شناسان و مورخان

4_دین به منزله "تئولوژی" به عنوان نظامی از گزاره ها، باورها و اعتقادات نهادینه شده ی تاریخی

عبدالکریمی اما مرادش از امر دینی، دین به منزله یک امکان در فراروی نحوه ی وجود آدمی و یک شیوه تحقق هستی انسانی است و انسان دینی یک نحوه تحقق انسان(در سطح جان واگزیستانس) در برابر سایر انحا تحقق وجود آدمی ست.
متعلق اصلی امر دینی(ساحت غیب/وجود/ساحت قدس) از سنخ مفاهیم نیست، ذات حقیقت، امری استعلایی و تعین ناپذیر است و امر دینی خانه کردن در همین حقیقت تعین ناپذیر است. پژواک معنایی امر دینی در "پرسش از امکان امر دینی در جهان معاصر" عبارتند از:


- گشودگی به ساحت قدس
- قیام و ماوا گزیدن در ساحت الوهیت
- امکان زیست دینی و زندگی بر اساس نسبت آدمی با ساحت قدس
- راز آلودگی جهان و عدم تلقی سوبژکتیو از سرشت انسان و جهان
- باور به نیل انسان به فراسوی آگاهی
- تجلی امر قدسی بر جان، احساس، تفکر، کنش و زبان انسان
- بازشناسی خویشتن و جایگاه خویش در جهان در آئینه ابدیت و امر الوهی
- استعلا و فراروی و شوق کشف خویشتن در سپهر ابدیت و جهان فرامحسوس
- ظهور و تجلی امر قدسی در جان و حیات آدمی
- نوعی خودآگاهی دینی و معنوی در جهان
- نحوه ی اصیل و ضروری ظهور حقیقت در طریق وجود تاریخی انسان
- ظهور حقیقتی تعیین کننده، جهت بخش و افق آفرین برای وجود تاریخی انسان
- امکان گذار به ساحتی فراسوی سوبژکتیویته و وحدت با آن
- ظرفیت آشکارسازی حقیقت قدسی، غیب و ذات نهان جهان و موجودات
-انکشاف امر قدسی و حضور بخشی بدان و پاسخ به ژرف ترین گرایش های بشر
- گام نهادن در ساحت الوهیت

ملاحظه ای در معنا و مفهوم "روشنفکری دینی"!

به اعتقاد دکتر بیژن عبدالکریمی، اگر مراد از روشنفکری دینی در بیانی بسیار کلی آن نحوه نگرشی است که عزیمت گاه تفکرش را زیست جهان مدرن می گیرد و عالم جدید و تفاوت های بنیادین آن را از عوالم ما قبل مدرن به رسمیت می شناسد آنگاه بر امکان برخورداری از تفسیری دینی و معنوی در این زیست جهان می اندیشد،و در عین توجه به جهان معاصر به سنت تفکر دینی نیز تعلق خاطر دارد و دست یابی به زیست دینی را عالی ترین امکان تحقق نحوه هستی آدمی تلقی می کند اما در همان حال معتقد است که سنت دینی را به همان شکل احیاء نشده و بازسازی نشده پیشین نمی توان در جهان کنونی دنبال کرد و سنت احیاء نشده سنت نیست بلکه جسد مرده و بی روح سنت است و بر ضرورت احیاء و بازسازی سنت تفکر دینی تاکید می ورزد
مقبول و قابل دفاع است.
اما اگر جریان روشنفکری را جریانی تاریخی بدانیم که حاصل نهضت عصر روشنگری اروپایی است و روشنفکر را کسی بدانیم که به ارزش ها، جهان بینی و مبانی متافیزیکی نهضت عصر روشنگری قرون 18و19 اروپایی اعتقاد دارد و مبانی عقلانیت جدید را می پذیرد آنگاه باید گفت روشنفکری دینی اصطلاحی خودمتناقض و پارادوکسیکال است و امر دینی با روشنفکری در معنای تاریخی آن جمع نمی شود. همچنین جریان موسوم به روشنفکری دینی در جامعه ما در واقع جریانی است که سوبژکتیویسم دکارتی-کانتی را می پذیرد و در سیاق سنت سوبژکتیویستی فلسفه های دکارتی-کانتی جدید می خواهد از امر دینی دفاع کند نمی تواند در نظر عبدالکریمی از مقبولیت لازم برخوردار باشد.

ویژگی های"تفکر غیر تئولوژیک-غیرسکولار" در آرای دکتربیژن عبدالکریمی!

 آیا تفکر هایدگر به منظور غلبه بر نیهیلیسم دوران مدرن و نقد مبانی تمدن غربی ما را به گذشته و نوعی تفکر ارتجاعی دعوت نمی‌کند؟ آیا تفکر هایدگر برای غلبه بر نیهیلیسم دوران، ما را دوباره اسیر نوعی تفکر تئولوژیک نخواهد کرد، همان نحوه تفکری که بشر غربی طی دوران متمادی قرون وسطی آن را با ذره، ذرهِ وجودش تجربه کرده است؟ ‌ 
اینجا دقیقاً همان چالشگاه اساسی است که تفکر هایدگر اهمیت خود را نمایان می‌سازد. مساله این است که آیا ما صرفاً با دو امکان اساسی روبروییم؟ یکی متافیزیک و سوبژکتیویسم غربی که در نهایت به مرگ خدا و نیهیلیسم می‌انجامد و دیگری تفکر تئولوژیک که ما را با دشواری‌ها و خطرات بسیار، همچون خطر جنگ‌های مذهبی، استبداد دینی و انحصارگرایی مذهبی روبه‌رو می‌کند؟
از نظر بیژن عبدالکریمی تفکر آینده هیچیک از دو امکان مذکور نخواهد بود و همانگونه که پاره‌ای از قرائن نشان می‌دهد، بشر راه‌ دیگری را خواهد یافت که نه در استمرار تفکر سکولا‌ر غربی است و نه تفکری از سنخ تفکرهای تئولوژیک مرسوم. ظهور تفکر خود هایدگر یکی از همین نشانه‌هاست. به بیان دیگر هایدگر، به اعتباری معلم تفکر آینده است. وی افق و راه تازه‌ای را به ما می‌نمایاند. این راه و تفکر تازه را باید تفکری "غیرتئولوژیک‌ غیرسکولا‌ر" نامید. 
اما به راستی چگونه تفسیری معنوی و غیرنیهیلیستیک از جهان در عصر تکنولوژی امکان‌پذیر است؟ این مهم‌ترین پرسش دوران ما است به نظر عبدالکریمی بشر و تفکر آینده، راه تازه‌ای، خارج از افق‌های تفکر سکولا‌ر و نیز تئولوژیک کنونی را به جان خواهد آزمود.
فکر آینده‌ی بشری تفکری غیرتئولوژیک و غیرسکولار است. بشری که هم نظام‌ها و تفکرات تئولوژیک و نتایج زیان‌بار آن را در طی قرون‌وسطی تجربه کرده است و هم عقل سکولار و نیهیلیسم پیامد آن را در جهان مدرن با جان آزموده است، شیوه‌ی تفکری را در ورای هر دو تجربه‌ی تاریخی خود جست‌وجو می‌کند. اندیشه‌ی متفکرینی چون کی‌یرکگور و هایدگر نه تئولوژیک است و نه سکولار؛ به همین دلیل برخی با تفسیر معنوی از تفکر هایدگر مخالفند، چون فکر می‌کنند هرجا معنویتی هست باید نظام‌های تئولوژیک نیز حضور داشته باشد. کی‌یرکگور و هایدگر هر دو گام‌هایی بلند در جهت تخریب نظام‌ها و تفکرات تئولوژیک برداشتند بی‌آنکه بکوشند ما را به تفکری سکولار و نیهیلیستی سوق دهند.

از نظر عبدالکریمی، نه اندیشه‌های تئولوژیک بیگانه از عقلانیت جدید و نه سکولاریسم جزمی و ضدسنت عقل روشنگری هیچ‌یک افق تفکر فردا را تعیین نکرده است، این «گشودگی به هستی» است که دین و مذهب فردای تاریخ بشر خواهد بود.

هایدگر می‌گوید: «روزگار ما برای خدایان گذشته بسیار دیرهنگام و برای وجود بسیار زود است.» در تفکر آینده «امر قدسی» تعبیر دیگری برای «وجود» خواهد بود و «امر قدسی» و «وجود» در وحدت و این‌همانی‌شان مورد تأمل قرار خواهند گرفت؛ چراکه وجود یگانه امر قدسی همان است و «وجود» در وحدت و غنای سرشار و خوف‌برانگیزش جانشین همه‌ی خدایان بومی، قومی، نژادی و فرقه‌ای خواهد شد.
انسان امروز با تجربه‌ی دو دوره‌ی اساسی و بنیادین تاریخی، یعنی دوران‌های سنت و مدرن و با تجربه‌ی دو نوع آنتولوژی که در بنیاد این دو دوره‌ی تاریخی وجود داشته است امروزه خود را با فروپاشی هر دو نظام کلی آنتولوژیک، هم آنتولوژی‌های سنتی و هم آنتولوژی‌های مدرن و در همه‌ی اشکال خرده‌نظام‌های بسیار متنوع و گسترده‌ای که تحت عناوین کلی آنتولوژی‌های سنتی و مدرن وجود داشته‌اند مواجه می‌بیند، آن‌چنان‌که وجودش در زیر آوارهای همه‌ی نظام‌های وجودشناختیِ ازهم‌پاشیده و تکه‌تکه، خُرد و وامانده شده است.
لیکن برخی از متفکران راه سوم دیگری را جسته، بر برخوردی غیرسیاسی، غیرایدئولوژیک و غیرتئولوژیک و مواجهه‌ای پدیدارشناسانه با همه‌ی سنن نظری تاریخی از جمله با سنت متافیزیک غربی و نیز همه‌ی دیگر سنت‌های نظری تاریخی تأکید می‌ورزند. این دسته از متفکران خواهان نشان دادن این حقیقت هستند که مسیر تفکر ما برخلاف گذشته، نه از شرق‌شناسی و نه از شرق‌شناسی وارونه و تسلیم شدن به منطق درونی شرق‌شناسی، بلکه از مسیر تازه‌ای از تفکر می‌گذرد که در آن دانش از قدرت و ایدئولوژی تبعیت نمی‌کند. این مسیر تازه‌ی تفکر عبارت است از مواجهه‌ی پدیدارشناختی با تاریخ و اجتناب از رویکردهای سیاسی، ایدئولوژیک و تئولوژیک با همه‌ی سنت‌های تاریخی، هم با شرق و همه‌ی سنن بزرگ معنوی شرقی و هم با غرب و سنت نظری متافیزیک یونانی آن.
سنن حکمی و غیرمتافیزیکی شرقی سنت‌هایی سوبژکتیویستی نبوده‌اند و به همین دلیل در تاریخ بسط خود به نیهیلیسم متافیزیکی منتهی نشدند و تا قبل از سیطره‌ی عقلانیت جدید در جهان درکی از این نیهیلیسم نداشتند؛ لذا تفکر آینده برای مواجهه با بنیادی‌ترین پرسش خویش نمی‌تواند بی‌توجه به سنن حکمی و تاریخی مشرق‌زمین باشد.