Шерзод Комил Халил
Бир шингил адабий қайдлар...
***
Бир вақтлар Айтматов социалистик реализм методи ҳақида гапираркан, уни ҳаётнинг ўзи каби чексизлигини таъкидлаб: «Бутун ҳаёт социалистик реализм санъати учун чексиз кенглик бўлиб, унда инсон қалбининг барча бойликларини мадҳиядан тортиб реквиемгача акс эттирса бўлади,» деганди. Ўз даврининг ёзувчиси бўлган Айтматовнинг бу фикрлари хатолигини бугун биз биламиз. Энди биз яна шуни биламизки, адабиёт мафкура ялавбардори бўлар экан, у ҳамиша адашишга маҳкум. Чинакам адабиёт мафкура чизиб берган чизиқлар устида эмас, ичдан - қалбдан келадиган услубдан ўсиб чиқиши керак. Мана шундай адабиётнинг замири мустаҳкам бўлиб, чўкмас пойдеворга тиклангани боис асрлар оша яшаб қолиш имкониятига эга бўлади.
***
Иосиф Бродский Жеймс Жойни Марсель Пруст, Андрей Платонов ва Роберт Музель билан солиштирганда аҳамиятсиз ҳодиса деганди. Эҳтимол, ҳеч кимга кераксиз, ўқиб бўлмайдиган асарлар учун умрини тиккан Жойс даҳоси Бродский наздида мана шундай аҳамияти юқори бўлмаган ҳодиса ўлароқ таассурот қолдиргандир,аммо мен учун Жойс бутун ғарб адабиётини ривожланиш йўлини белгилаб берган сирли оҳанграбодир. Постмодернизмдан тортиб метамодернизмгача ва бугунги замонавий адабиёт тенденциялари ўзагида Кафка ва ундан ҳам кўпроқ Жойс ётади деган ишонч менда Бродский тезисидан кўпроқ некбинлик хусусиятига эга.
***
Маддоҳ ёзувчилар силлиқ адабиётни яратади, силлиқ адабиёт ёмон дидли китобхонларни юзага келтиради. Ёмон дидли китобхонларда юксак адабиётни тушунишга фаросат туйғуси етишмайди. Фаросати етмайдиганлар жамиятни жаҳолатга етаклайди. Жамиятни жаҳолатдан қутқариш учун истеъдодли ёзувчилар керак бўлади. Истеъдодли ёзувчиларни маърифатли жамиятлар юзага чиқаради. Маърифатли жамиятларнинг йўлдан тойиши маддоҳ ёзувчилар туфайли юз беради.
***
Социологик тадқиқотларга кўра китоб ўқийдиган одамларнинг 60 фоизи 45 ёшдан ошганлар ҳиссасига тўғри келар экан. Бу қоида бутун дунё учун хос бўлса, Ўзбекистонда китоб кам ўқилаётганлигини сабабларидан бири бизда икки ёзув(кирилл ва лотин)ни борлиги, лекин охирги вақтларда асосан лотин ёзувида китоб чиқараётганимиз аммо ўқийдиган асосий қатлам(45 ёшдан катталар) кирилда ўқишини инобатга олмаётганимиз бўлса, иккинчиси, китоб ўқийдиган одамлар ёки китоб билан боғлиқ соҳа кишиларини жамиятдаги статуси китоб ўқимайдиган одамларга қараганда паст эканлиги билан белгиланади. Агар ўқитувчи, ҳоким ёки прокурордан, олим эса вазир ёки корпарация раҳбаридан нуфузли саналса, одамлар оммавий китобга қайтарди. Ёзувчи, шоир, бастакор, рассом, ҳайкалтарош - умуман фан, адабиёт, фалсафа ва санъат кишиларининг ижтимоий онгдаги ўрни яллачи, воиз ва спортчиникидан паст бўлган жамиятда китоб ҳақидаги тарғиботларни фойдаси деярли сезилмайди. Китоб тарғиботи қачонки амалиёт билан уйғунлашса жамиятни уйғота оладиган кучга айланади.
***
Жон Фаулз ёзишмаларидан бирида ўзини инглиз ёзувчиси деб эмас кўпроқ мегаевропалик деб аташни хуш кўришини таъкидлаган. Мен бу ҳисни тушунаман. Йўқолаётган халқлар ҳақида ёзаётганимда ўзимни ўзбек ёзувчиси деб эмас, йўқолаётган кам сонли шимол халқларини ёзувчиси деб ҳисоблаганман. Россия охирги керек эркакни Украина тупроқларидаги урушда ўлишига замин яратди. Мен улар ҳақида 2014 йил «Биз йўқ бўламиз» деган ҳикоя ёзгандим, ўшанда улар саккизта қолганди, кейин тўртта қолганини билдим, энди эса дунёда керек эркаклари қолмади. Ҳикоямдаги менинг ўзбек образим Авазга тегмаган керек қизи Акананинг тақдири мени чуқур ўйларга толдиради. Унинг отаси Кукки: - бизларни излаб келма, келганингда ҳам биз йўқ бўламиз, - дейди. Бу даҳшатли оғриқ ўзимни керек ёзувчиси деб билганимда менга илк бор юққанди, Фаулзнинг ҳисларини шу маънода ўзгача ирония билан тушунаман, ҳис қиламан.
@Sherzodkomilkhalil
Бир шингил адабий қайдлар...
***
Бир вақтлар Айтматов социалистик реализм методи ҳақида гапираркан, уни ҳаётнинг ўзи каби чексизлигини таъкидлаб: «Бутун ҳаёт социалистик реализм санъати учун чексиз кенглик бўлиб, унда инсон қалбининг барча бойликларини мадҳиядан тортиб реквиемгача акс эттирса бўлади,» деганди. Ўз даврининг ёзувчиси бўлган Айтматовнинг бу фикрлари хатолигини бугун биз биламиз. Энди биз яна шуни биламизки, адабиёт мафкура ялавбардори бўлар экан, у ҳамиша адашишга маҳкум. Чинакам адабиёт мафкура чизиб берган чизиқлар устида эмас, ичдан - қалбдан келадиган услубдан ўсиб чиқиши керак. Мана шундай адабиётнинг замири мустаҳкам бўлиб, чўкмас пойдеворга тиклангани боис асрлар оша яшаб қолиш имкониятига эга бўлади.
***
Иосиф Бродский Жеймс Жойни Марсель Пруст, Андрей Платонов ва Роберт Музель билан солиштирганда аҳамиятсиз ҳодиса деганди. Эҳтимол, ҳеч кимга кераксиз, ўқиб бўлмайдиган асарлар учун умрини тиккан Жойс даҳоси Бродский наздида мана шундай аҳамияти юқори бўлмаган ҳодиса ўлароқ таассурот қолдиргандир,аммо мен учун Жойс бутун ғарб адабиётини ривожланиш йўлини белгилаб берган сирли оҳанграбодир. Постмодернизмдан тортиб метамодернизмгача ва бугунги замонавий адабиёт тенденциялари ўзагида Кафка ва ундан ҳам кўпроқ Жойс ётади деган ишонч менда Бродский тезисидан кўпроқ некбинлик хусусиятига эга.
***
Маддоҳ ёзувчилар силлиқ адабиётни яратади, силлиқ адабиёт ёмон дидли китобхонларни юзага келтиради. Ёмон дидли китобхонларда юксак адабиётни тушунишга фаросат туйғуси етишмайди. Фаросати етмайдиганлар жамиятни жаҳолатга етаклайди. Жамиятни жаҳолатдан қутқариш учун истеъдодли ёзувчилар керак бўлади. Истеъдодли ёзувчиларни маърифатли жамиятлар юзага чиқаради. Маърифатли жамиятларнинг йўлдан тойиши маддоҳ ёзувчилар туфайли юз беради.
***
Социологик тадқиқотларга кўра китоб ўқийдиган одамларнинг 60 фоизи 45 ёшдан ошганлар ҳиссасига тўғри келар экан. Бу қоида бутун дунё учун хос бўлса, Ўзбекистонда китоб кам ўқилаётганлигини сабабларидан бири бизда икки ёзув(кирилл ва лотин)ни борлиги, лекин охирги вақтларда асосан лотин ёзувида китоб чиқараётганимиз аммо ўқийдиган асосий қатлам(45 ёшдан катталар) кирилда ўқишини инобатга олмаётганимиз бўлса, иккинчиси, китоб ўқийдиган одамлар ёки китоб билан боғлиқ соҳа кишиларини жамиятдаги статуси китоб ўқимайдиган одамларга қараганда паст эканлиги билан белгиланади. Агар ўқитувчи, ҳоким ёки прокурордан, олим эса вазир ёки корпарация раҳбаридан нуфузли саналса, одамлар оммавий китобга қайтарди. Ёзувчи, шоир, бастакор, рассом, ҳайкалтарош - умуман фан, адабиёт, фалсафа ва санъат кишиларининг ижтимоий онгдаги ўрни яллачи, воиз ва спортчиникидан паст бўлган жамиятда китоб ҳақидаги тарғиботларни фойдаси деярли сезилмайди. Китоб тарғиботи қачонки амалиёт билан уйғунлашса жамиятни уйғота оладиган кучга айланади.
***
Жон Фаулз ёзишмаларидан бирида ўзини инглиз ёзувчиси деб эмас кўпроқ мегаевропалик деб аташни хуш кўришини таъкидлаган. Мен бу ҳисни тушунаман. Йўқолаётган халқлар ҳақида ёзаётганимда ўзимни ўзбек ёзувчиси деб эмас, йўқолаётган кам сонли шимол халқларини ёзувчиси деб ҳисоблаганман. Россия охирги керек эркакни Украина тупроқларидаги урушда ўлишига замин яратди. Мен улар ҳақида 2014 йил «Биз йўқ бўламиз» деган ҳикоя ёзгандим, ўшанда улар саккизта қолганди, кейин тўртта қолганини билдим, энди эса дунёда керек эркаклари қолмади. Ҳикоямдаги менинг ўзбек образим Авазга тегмаган керек қизи Акананинг тақдири мени чуқур ўйларга толдиради. Унинг отаси Кукки: - бизларни излаб келма, келганингда ҳам биз йўқ бўламиз, - дейди. Бу даҳшатли оғриқ ўзимни керек ёзувчиси деб билганимда менга илк бор юққанди, Фаулзнинг ҳисларини шу маънода ўзгача ирония билан тушунаман, ҳис қиламан.
@Sherzodkomilkhalil