جامعه شناسی، دین و فرهنگ

🔹مدرسه دیروز- مدرسه امروز؛ روایتی از تغییر

🔻محمدرضا پویافر

برای اولین بار موفق شدم روز اول مهر همراه امیر حسین به مدرسه بروم. با یک ژست پدری-پسری وارد مدرسه شان شدیم. منتظر ماندم تا زنگ را زدند و صفها را بستند.
ناظم مدرسه که یک خانم بود از جلو نظام داد و بچه ها جواب دادند: «ایران».
خانم ناظم خبردار داد و بچه ها جواب دادند: «آینده».

همین از جلو نظام و خبردار برای مقایسه آنچه در مدرسه پسرم که کلاس چهارم بود با آنچه خودم تجربه کرده بودم کافی بود.
آن روزها که خودم دانش آموز بودم، ما هم صبحگاه داشتیم، از جلو نظام و خبردار.
ناظم ما که البته یک «مرد» بود، از جلو نظام می داد و ما هم جواب میدادیم: «الله».
و وقتی او خبردادر می داد، ما همه یکصدا جواب میدادیم: «نصر من الله و فتح قریب و بشّر الصابرین».

تازه این همه ماجرا نبود. وقتی که معلم به کلاس وارد میشد هم شعاری جداگانه داشتیم. اول نماینده کلاس برپا می داد و ما همه به احترام -یا اجبار- می ایستادیم.
و بعد از این که معلم «بفرمایید» میداد. جواب می دادیم:
«الله اکبر، خامنه ای رهبر، سلام علیکم و رحمت الله برکاته».*

فاصله بین شعارهای زمان ما و زمان امیرحسین، فاصله ای مناسب برای برآورد میزان تغییرات درونی در محتوا و رویه های اجرایی آموزش و پرورش بود که به من نشان می داد چطور تغییرات اجتماعی با مقاومت در برابر سیاستگذاری های از بالا به پایین، خود را حتی به گفتمانِ رسمی و سیاسیِ دین تحمیل میکند.
این را وقتی بیشتر درک کردم که به یاد آوردم در اولین جلسه توجیهی والدین مدرسه امیرحسین قبل از شروع سال تحصیلی امسال، اولین موضوع بحث، نکاتی در مورد آموزش جنسی به دانش آموزان ابتدایی بود که یک مشاور روانشناس برای پدران و مادران تشریح می کرد. یعنی بازهم موضوعی بر خلاف سیاستهای رسمیِ حاکمیتی.

*پی نوشت: خیال نکنید ما در مدرسه شاهد یا مدارس وابسته به نهادهای خاص درس می خواندیم. ما دانش آموز مدارس سمپاد بودیم، مدارسی کمی غیرمعمول تر از مدارس معمولی.

@mr_pouyafar

كنكور و باورهاي مذهبي خانواده ها





——————————————
نهاد دانشگاه متزلزل شده است .
در واقعيت هم بسيار اين آگهي تبريك كه در تصوير مشاهده مي كنيد ، مصداق دارد . از هفته آينده خانم هاي شهر همديگر را دعوت خواهند كرد به سفره هاي نذري كه براي قبولي فرزندانشان پهن خواهند كرد . خدا قبول كند ! اما به خدا با هزينه مدارس غيرانتفاعي و كلاس هاي كنكور كه به معناي واقعي مانند جارو برقي با برند(( بوش )) عمل مي كند ، كارستاني انجام نشده ! اين اتفاق در ديگر مقاطع تحصيلي ( ارشد و دكتري) هم اتفاق مي افتد اما بادرجات پايين تر براي سفره ها ، مانند سفره حضرت ابوالفضل ، سفر حضرت رقيه و اگر فرزند شانسي در خانواده نداشته باشد به پخش نمك در امام زاده صالح اكتفا خواهد شد . نمي دانم چرا جايگاه بزرگان دين را به اين صورت تنزل داده ايم ؟ غول كنكور و سپس دانشگاهي كه هيچ مهارتي جز مهارت سوشيال فرندي را نمي آموزد و به اين حجم طرفدار پيدا كرده ؟
مگر چهل سال كافي نيست براي آسيب شناسي فروشگاه هاي زنجيره اي كنكور ؟
ناگفته نماند حقير هم در همين سيستم معيوب درس خوانده ام ! پنج كتاب كمك درسي براي كنكور ارشد و پنج كتاب كمك درسي براي كنكور كارشناسي نوشته ام اما مي گويم اين ها درد نان بوده ! و نمي دانم چقدر از اين در يافتي ها حلال محسوب شود. اما اقلا كمي جگر معيوب براي نقد اين سيستم كشتارگاهي دارم .
بايد عكس دانش آموزان سيستان و بلوچستاني را قاب كرد و برسر در دانشگاه هاي محل تحصيلشان زد كه با كمك هاي كميته امداد و مدارس بي امكانات شبانه روزي ، امسال نتايج درخشاني گرفتند و نذر مذهبي اشان هم فارغ التحصيلي و كمك به هم ولايتي هايشان پس از فارغ التحصيلي بوده!
——————————————
اميد اخوي
دانشجوي دكتري تاريخ دانشگاه شيراز

🔹حنیفِ دیوانه

محمدرضا پویافر

کتاب «حاجی خودتی» پس از «مشرکی در خانوده پیامبر»، دومین اثر حسن محدثی است که از یک اثر کلاسیک علمی فاصله گرفته و تلاش می‌کند تا با وفاداری به رسالت خود به عنوان جامعه شناس، دایره بزرگ‌تری از مردم را مخاطب قرار دهد. در مورد «حاجی خودتی» در همین مدت اندک که از انتشار آن گذشته، بحث‌هایی شده و از این پس هم بیش از این خواهد شد. اما آنچه می‌خواهم در اینجا بگویم، نه در مورد خودِ اثر و نه در مورد چارچوب تحلیلیِ جامعه شناختیِ آن، بلکه بیشتر در مورد نویسنده این اثر است.
صرفنظر از اختلاف نظرهایم در مورد برخی برداشت‌ها و تفسیرهای او از دین و واقعیت اجتماعی آن، حسن محدثی را باید به واقع نمونه یک انسان دانشگاهی به معنای حقیقی آن دانست. حسن محدثی حداقل بر اساس آنچه به ویژه در این مدت اخیرِ ارتباط نزدیک‌تر با او دریافته‌ام، فقط یک جامعه شناس نیست. شاید اصلاً مشکل او هم همین است که خیلی‌ها با او مشکل دارند؛ مشکلِ جستجوگری مداوم در مسیرِ حقیقت. این را همان زمانی که با بزرگواری و فروتنی نگارش مقدمه کتاب در دست انتشار مرا (سفر به تنهایی، روایت مردم نگارانه از تجربه دینی اعتکاف- در دست چاپ) پذیرفت و به جای مقدمه با صرف وقت و دقتی شگرف متنی نزدیک به یک فصل از کتاب را نوشت، مجدداً و عمیقاً درک کردم.
روح جستجوگرِ او در مسیری حرکت می‌کند که گاه، حتی ناخودآگاه بعضی از دینداران را ناراحت می‌کند. گویی اساساً تعمق و جستجوگری برای حقیقتِ دین، بعضی از دیندارانِ هراسان از عریان شدن حقیقتِ دین برای خود و دیگران را عصبانی می‌کند. یعنی ممکن است همین گروه دیندارانِ ظاهراً دغدغه مند، فردی را که در جستجویِ حقیقتِ دین است، بدعت گذار یا حتی «نه چندان مقّید به دین» تلقی کنند. آن‌ها نمی‌دانند که اصلاً دغدغه دین و جذابیتِ ذاتِ مهربانِ دین است که فرد جستجوگرِ حقیقت را به سوی خود می‌کشاند.
حسن محدثی از همین دست افرادِ جستجوگر است. جستجوی حقیقت برای او نه فقط یک راه برای پیمودن، بلکه خودِ هدف است. او در عین حال یک انسان دانشگاهیِ به غایت اخلاق مدار است. تا امروز نشنیده‌ام که حسن محدثی اینجا و آنجا در پی گرفتن پروژه‌های مکرر پژوهشی دویده باشد یا با تعداد زیادی دانشجو مقالاتی را که کمتر سهمی در آنها داشته را با ذکر نام خود به عنوان نویسنده اول منتشر کند.
محبتِ اسلام و پیامبرِ مهربان او، هم منبعِ انگیزه و انرژی در جستجوی حقیقت و هم عامل اخلاق مداری برای برای محدثی است. گویی تجربه حج و پیمانی که در منا و عرفات بسته، هیچ گاه او را رها نمی‌کند:
در این لحظه‌ای که می‌خواهم عهدی بزرگ ببندم، می‌خواهم به حال خودم باشم و به خریّتی فکر کنم که می‌خواهم مرتکب شوم: عهد بستن با خدا، عهدی بزرگ که از اوّل می دانی از پسش بر نمی‌آیی. ولی با خود می گویی الآن من اینجا هستم و اصلاً باید با لبیک به حج ورود کنم. ... به همین دلیل هم بود که وقتی سال بعد دوباره برای تکرار همان تحقیق به حج دعوت شدم نرفتم و گفتم که من از همین تهران با گروه تحقیقات همکاری می‌کنم. مگر نه این که بزرگ‌ترین خریّت، تکرار خریّت سابق است! مگر من می‌توانستم به عهده قبلی وفادار بمانم که دوباره بروم و تجدید عهد کنم؟ همان پیمان برای هفت پشتم بس است. ولی ... این یکی از باشکوه‌ترین و دوست داشتنی‌ترین خریت‌ها است. (حاجی خودتی، ص 24).
نویسنده این چنین توصیف‌هایی از عهد بزرگِ حج در تمام متن کتاب از کشاکش خود با معنای نهفته در پس تک تک اعمال حج - از عرفات تا مشعر، تا قربانی و رمی جمرات، قربانی و تا زیارت قبر پیامبر (ص) – می‌گوید. او از اشک‌هایش که از دیگران پنهان می‌کند می‌گوید و روح جستجوگرِ دیوانه‌ای را توصیف می‌کند که تا عمیق تاریخ، تا خودِ «ابراهیم» و آزمون بزرگ او به کاوش برای حقیقت می‌پردازد و در تمام این مسیرِ به خدای خود همچون معشوق نجوا می‌کند. از این رو باید گفت، «حاجی خودتی» نه تنها روایت گر تجربه حجِ یک جامعه شناس و نه حتی روایت گر تحلیل و تفسیر جامعه شناسانه او از مناسک حج، بلکه روایت گرِ روحِ دیوانه‌ی یک حنیف است که از قضای روزگار، جامعه شناس شده است. «حنیف دیوانه» تأکیدی دوباره بر اصالت اخلاقیِ یک مسلمان جستجوگر است که با دیوانگی تمام در زندگی اش دورویی نمی کند، حتی در مصاحبه های گزینشی تیم تحقیق برای اعزام به حج، کاملاً صادق است(حاجی خودتی، ص 16 و 17) و در ازای هیچ امتیاز دنیوی، تن به ریا نمی دهد. حسن محدثی حنیف دیوانه ای است که هم در منش شخصی و اخلاقی و هم در کنشِ علمی خود به عنوان یک جامعه شناسِ دینِ مسلمان، به رسالت «انسانِ دانشگاهی» پایبند مانده است؛ هم انسان و هم دانشگاهی.

@mr_pouyafar

بازنگری در مفهوم خیریه و داوطلبانگی

محمدرضا پویافر

مشغول تنظیم متن‌هایی در مورد نیکوکاری و فعالیت‌های داوطلبانه در ایران هستم. حدود هجده سال است که در فعالیتهای مختلف سمن‌ها (NGOs) و آنچه به آن «داوطلبانگی» می گویند مشارکت دارم. کمی پس از آغاز این هجده سال به جامعه شناسی وارد شدم و تاکنون، هم در اولی (فعالیت‌های داوطلبانه) و هم در دومی (جامعه شناسی) اقامت دارم. اساساً بها و بهانه ورودم به جامعه شناسی، ازیک جهت، استمرار همان دغدغه اجتماعی بود. حالا سیزده سال است که در جامعه شناسی فعالیت می‌کنم. اشتراک این دو تجربه در کنش اجتماعی و علمی از یک سو و علاقه دست اولم در جامعه شناسی، یعنی جامعه شناسی دین از سوی دیگر، مرا بر آن می‌دارد که در سه قلمرو «جامعه شناسی»، «داوطلبانگی» و «دین» در حرکت متناوب و حتی همزمان باشم.
این که هفته گذشته گزارش نهایی بزرگ‌ترین پژوهش اجتماعیِ کیفی در آیین پیاده روی اربعین را با موضوع «خیر دینی در اربعین» به پایان رساندم و امروز مشغول تنظیم یادداشت‌هایی در مورد الگوی مناسب برای ساماندهی و تسهیل امور خیریه و داوطلبانه هستم، خود نمونه خوبی از این حرکت متناوب است. در میان این رفت و برگشت‌های مطالعاتی-مشارکتی، دو زوج مفهوم که به شکل نامأنوسی متمایز و بین آنها مرزبندی ایجاد شده، ذهنم را درگیر خود کرده است:
1- زوج مفهومیِ امور خیر (نیکوکاری) و فعالیت‌های داوطلبانه
2- زوج مفهومیِ خیر دینی و خیر غیردینی
تفکیک نخست درحالی انجام می‌شود که اساساً حتی متولی اصلی مؤسسات غیر دولتی داوطلبانه یا همان سمن‌ها (NGOs) یعنی وزارت کشور، تفکیک دقیق ماهوی بین آن‌ها قائل نشده است. تنها تفاوت در تعریف متفاوت مؤسسات خیریه و سمن‌ها در پایگاه اینترنتی صدور مجوز برای سمن‌ها (متعلق به وزارت کشور) این است که مؤسسات خیریه را بیشتر با نحوه اداره از سوی هیأت امنا می‌شناسند و سایر سمن‌ها را به عنوان سمن‌های عضو پذیر (انتخاب هیأت مدیره با رأی اعضا).
این در حالی است که ذات فعالیت مؤسسات خیریه و سمن‌ها، هر دو به فعالیت‌های داوطلبانه غیر انتفاعی و غیر سیاسی با اهداف عام المنفعه و ارزش آفرینی اجتماعی مربوط می‌شود. بنابراین، تفکیک موسسه خیریه از سمن، تفکیکی بدون اصالتِ وجودی است که بیش از آنکه موضوعات متفاوتی را در فعالیت‌های اجتماعی نشان دهد، نشان دهنده یک نوع نگرش سنتی به امور خیریه است. گویی در پسِ این تفکیک، این تلقی وجود دارد که امور خیریه همان حمایت‌های و کمک‌های معیشتی و مالی از فقرای اقتصادی است و فعالیت‌های عام المنفعه مثل وقف مال برای اهداف زیست محیطی، حمایت از حیوانات یا زنان خیابانی به هیچ وجه خیریه نیستند، در حالی که این‌ها به روشنی مصادیق نوین و بر زمین مانده امور خیریه هستند که از طریق ایفای مسئولیت اجتماعی فردی و کنش داوطلبانه شهروندان محقق می‌شوند.
از اینجا می‌توان گریزی به تفکیک بین زوج مفهوم دیگر، یعنی «خیر دینی» و «خیر غیر دینی» داشت. اساساً در اسلام، «احسان» یا همان کنشِ خیر، نه تنها انسان‌های مؤمن، نه فقط انسان‌ها، بلکه حتی حیوانات، گیاهان و فراتر از موجودات زنده، کل خلقت را هم شامل می‌شود. چرا که کل عرصه گیتی عرصه‌ی نمودِ آیات الهی است و در نتیجه کنشِ خیر دینی، نه فقط شامل خیر در راه فعالیت‌ها وآیین های مذهبی یا آموزش و ترویج مستقیم دین، بلکه شامل هر آنچه نیتِ دینی و الهی را در برداشته و معطوف به رساندن نفعی به دیگران باشد هم می‌شود. در واقع هر خیری که یکی از ویژگی‌های زیر را داشته باشد خیر دینی است:
1-احسان در حق سایر مومنان
2-احسان در موضوعات یا اهداف دینی همچون مراسم و مناسک دینی، آموزش و ترویج دین و معارف دینی و مانند آن.
3-احسان در مکان‌های مقدس
4-احسان در زمان‌های (مناسبت‌های) دینی
5-احسان در حق هر کسی یا موجود زنده یا چیزی با نیت دینی (الهی)
بنابراین هر آنچه در دایره نیکی بگنجد و شامل حداقل ویژگی پنجم یعنی نیتمندی دینی باشد، مشمول تعریفِ «خیر دینی» است. البته نیت، امری درونی است. امور خیر بر حسبِ صورتِ بیرونی آنها ارزیابی می‌شوند. بنابراین هر آنچه معنای نیکی بدهد، تا مادامی که دیگران از غیر دینی بودنِ نیت فرد اطمینان نداشته باشند، می‌تواند «خیر دینی» تلقی شود.
از آنجا که احسان در معنای عام آن شامل هر کنشِ عام المنفعه داوطلبانه می‌شود، پس در نتیحه هر کنش داوطلبانه بدون چشمداشت دستیابی به منابع ثروت (غیر انتفاعی بودن) یا منابع قدرت(غیر سیاسی بودن)، می‌تواند امر خیر (نیکوکاری) و حتی امر خیر دینی باشد. بنابراین فراتر از مرزبندی‌های سنتی که مانع توجه به اولویت‌های نوین فعالیت‌های داوطلبانه و نیکوکاری می‌شود، «کنش خیر» همان «کنش داوطلبانه» و کنش داوطلبانه همان «خیر دینی» است.

@mr_pouyafar