My definition

Бунга мос равишда ижодкор ҳам ортиқ ижтимоийлашмади, асосан глобал, умуминсоний қадриятлар (И.Султон “Боқий дарбадар”, У.Ҳмадам “Йўл”) ҳақида ёзишга уринди.

Тўртинчи тўлқин. Тан олиш керак, 2016 йилги сиёсий ўзгаришлар жамиятга нисбий эркинликни тақдим этди. Албатта, етти йил жуда қисқа фурсат бўлса-да, фикрий ўсиш нуқтаи назаридан баракали кечганини эътироф этиш зарур. Медиа ривожлангани сабаб барча ислоҳотлар одамларнинг кўз олди кечди, табиийки, жамиятда шу жараёнга нисбатан хулосалар ҳам шаклланди. Зиёлилар англаб етдики, муаммо миллий-ижтимоий онгимизда, ҳамон англанмаган эркимизда. Яъни сиёсий режим ва сиёсатчилар ўзгариши мумкин, лекин шўролар давридан буён яшаб келаётган сиёсий маданият ўзгармаса, бари бекор! Яна биз оғиз тўлдириб миллийлик ҳақида ваъз айтишимиз мумкин, бироқ миллий ўзликни англаб етмасак, бари бекор! Биз эркин, демократик жамият қуриш ҳақида бонг уришимиз мумкин, бироқ эркинликни ижтимоий кўламда қадриятда айлантира олмасак, бари бекор!

Энди “иккинчи маъмурият шоирлари”га қайтсак, уларда ижтимоий-сиёсий муносабатлардан қониқмаслик, анъаналарга нисбатан инкор позицияси – нигилизм кучли. Нигилизм одатда ўтиш даврларига хос. Яъни муаммо ҳис қилинган, аммо англанмаган шароитда инкор кайфияти ҳукм суради. Шеърият лаҳзалик ҳис-туйғунинг ифодаси ўлароқ, жамият кайфиятини кўрсатувчи барометр. Шу маънода, шеърият муаммони англаш йўлида муҳим восита – касалликнинг истимаси!

2016 йилдан бошланган жамиятдаги эркинлик ва плюрализм ижодкорга ўзининг азалий муаммоси – ЭРКНИ АНГЛАШ имконини берди. Лекин шоирларимизнинг ЭРК ҳақидаги қарашлари ҳозирча муштарак эмас. Улар инсонни турли ракурсларда баҳолаб кўряпти. Масалан, Нажмиддин эркни ижтимоий планда кўрса, Тилланисо инсонни қадриятлар, ахлоқ ва диндан ҳам эркин бўлишини (Ницше каби) истайди… Юқорида айтганимдек, бундай қарама-қаршилик ижтимоий муаммо – ДАРДнинг ҳали тўла англанмаганидан.
Менимча, айни шундай англаш жараёни бошқа соҳа зиёлиларида ҳам кузатилмоқда Сардор Салим ва Жамшид Муслимнинг “Неожажидчилик”, Ҳамид Содиқнинг “Дуруст давлат” ҳақидаги ғоялари ёки фаоллашиб қолган “фемкалар” ва либералларнинг қарашлари замирида ҳам ИНСОН ЭРКИНИ АНГЛАШ МУАММОСИ турибди. Тўғри, биз ҳали уларнинг ислоҳ учун аниқ таклиф ё дастур тақдим этганини кўрмадик, лекин бу ҳаракатлар ҳис этилган муаммодан қувват олаётгани билан аҳамиятли.

Хўш, англаш жараёни қачонгача давом этади?! Яна қайтараман, муаммо ҳис қилинган, аммо англанмаган! Адабий жараёнга кўра, ижтимоий муаммо англанган жойда шеъриятнинг ижтимоий миссияси ҳам тугайди, шу нуқтадан романлар туғила бошлайди. Зотан шеърият мавжуд ижтимоий шароит юзасидан концептуал ҳукм чиқаришга ожизлик қилади. Айтмоқчиманки, бизга ёқадими ёки йўқ, янги авлод шоирлари англаб-англамай ўзларининг тарихий миссияси йўлида ҳаракатланмоқда – истималамоқда!

Эндиликда чўлпонона таъбир билан айтганда, бизга романлар керак! Насиб қилса, бу сафар эркимизни, ўзлигимизни том маънода, ижтимоий кўламда англаб етамиз!

Sa'dullo Quronov

АНГЛАНМАГАН ЭРК

Раҳимжон Раҳмат ака "Излам"чилар, хусусан, Тилланисо ижоди ҳақида фикр билдирибдилар. Уларнинг фикрларини ҳурмат қилган ҳолда, мен “тушуниш”нинг бироз бошқа йўлидан бораман.

Тилланисонинг кўп шеърлари менга ёқмайди, менга тўғри келмайди...

Бироқ мен бунинг ўзи шеърият учун баҳо эмаслигини ҳам яхши англаймай. Яъни шеърият ўз ҳолича эстетик ҳодиса бўлиш билан бирга, катта ижтимоий воқелиқдир. Ҳозирги “изламчи”лар ва бошқа қатор ёш шоирлар (келинг, уларни шартли тарзда “иккинчи маъмурият шоирлари” деб атаймиз)нинг бош мавзуси ЭРК. Ўзи шунақа, жамият ва тузум имкон берганда адабиёт, хусусан шеърият доим эркни англашга интилади. Айниқса, биз каби мустамлака ва постмустамлака адабий муҳит учун ЭРК ғояси ҳаёт-мамот масаласи! Бундоқ қаралса, янги ўзбек адабиёти тарихи миллий ЭРК мавзусининг худди тўлқин каби кўтарилиш ва тушишларидан иборат. Қайсидир маънода, шу тўлқинларга қараб замонавий адабиётимизни даврлаштириш ҳам мумкин бўлади (балки).

Биринчи тўлқин. Эрк ғояси янги адабиётимизга жадидлар билан кириб келган. Қодирий Юсуфбек хожи ва Отабек тимсолида ўз эркини қўш-қўллаб мустабитга топширган миллат фожиасини англашга уринган бўлса, Чўлпон Мирёқуб мисолида эркин ва маърифатпарвар шахснинг истиқболини кўрсатишга уринган. Йўқ, бу шунчаки, янги адабиётнинг табиатидан эмасди. Туркистондек давлат қуришни орзулаган зиёлилар, аввало, ЭРКни англашга эҳтиёж сезадилар. Зеро улар эркинлик ҳали миллат тафаккурида қадрият сифатида шаклланмаганини ҳис этадилар! Бироқ уларнинг ҳаракати кўпга бормади, ижодкорга ўз миссиясини якунлаш, яхлит, концептуал ҳукм чиқариш имкони берилмади. У қатағон йиллари ҳам жисман, ҳам фикран бўғилди. Шу тариқа, то 70 йилларга қадар ЭРК адабиётимиздан “бадарға” қилинди.

Иккинчи тўлқин. Адабиётимизга 70 йилларда кириб келган М.Муҳаммад Дўст, Э.Аъзам, Ш.Раҳмон, У.Азим, Х.Даврон каби қатор ижодкорлар ЭРКни яна бош мавзу сифатида байроқ қилдилар. Шу маънода ўзликни англаш масаласи мазкур давр адабиётининг бош муаммосига айланди.

70 йиллар авлоди тоталитар муҳитда муcтақиллиги бўғилган, шаъни топталган шахс фожиасини англаш баробарида ЭРКни бадиий идрок этишга уринди. Даврга хос мазкур тенденциянинг кўлами “Лолазор” романида бутун бўй-басти билан намоён бўлди. “Лолазор”ни ўша даврдаги бошқа романлардан фарқлаб турувчи муҳим жиҳат шуки, унда эрксизлик ва ўзликни англай билмаслик мавжуд сиёсий тафаккур, сиёсий маданият билан боғлиқ экани асослаб берилди. Айни вақтда, ёзувчи шу муаммолар учун аниқ ечимни ҳам таклиф қила олмайди.

70-йиллар авлоди ЭРК ва ўзликни англашдек тарихий миссияни якунлашга жуда яқин келди. Қайта қуриш, ошкоралик йилларидаги сиёсий-ижтимоий фаоллик, фикрлар пюрализми ЭРКни англаш истагини умуммиллат эҳтиёжи даражасига кўтарди, ижтимоий онгда тублик ўзгаришлар учун замин яратди. Мазкур жараён яна бир неча йил давом этганда, мабодо мустақиллик кечиккан тақдирда ҳам бу миллар унга кураш билан эриша оларди. Бироқ тўсатдан Шўро тузумининг қулаши оқибатида ЭРКни англаш миссияси якунланмай қолади. 90 йилларда ижодкор барини бошидан бошлаш заруратини ҳис қилди.

Учинчи тўлқин. Эркни англаш тенденцияси мустақилликнинг аввалида ҳам жадал ривожланди. Ижодкор “кутилмаган”да қўлига қўнган эрк қушини таниб олишга уринди. Ҳатто мазкур эҳтиёж давлат даражасида англаб етилди ва Миллий истиқлол мафкураси ўз олдига “истибдод даври асоратлари, қуллик ва мутелик кайфиятларининг онгимизда, тафаккуримизда сақланиб қолаётгани сабабларини таҳлил этиш, уларни бартараф этиш йўлларини топиш зарурати билан боғлиқ вазифаларни ҳал этиш” вазифасини қўйди. Шу тариқа, “Динозавр”, “Минг бир қиёфа”, “Бозор”, “Мувозанат”, “Гўрўғли” каби қатор романлар ёзилди. Афсуски, 2000-йилларга келиб сиёсия режимнинг қатъийлашиши сабабли ЭРКни англаш тенденцияси миллий бадиий тафаккуримиздан яна “қувғин” қилинди. Шу вақтдан бошлаб жамиятимиз худди “турғунлик” йилларида кузатилганидек ҳаммаси яхши, турмушимиз фаровон деган турғун кайфият имитациясида яшай бошлади.

Qo'rquvga asoslangan siyosat XX asr avtokratik davlatlarining deyarli hammasining tabiatida bor edi.

Bir qancha insonlarni repressiya(qatag'on) qilish orqali qolganlarni qulsifatga aylantirish, itoatkorlikka o'rgatishning oqibatida yuritilgan siyosat bu qo'rquvga asoslangan siyosat.

Qo'rquv diktatorlari. XX asr klassik diktatorlarining universal quroli bu terror edi. Ommaviy qatllardan zavq olgan bu maxluqotlarni sog' deb bo'lmaydi. Buni keyinchalik fan ham isbotladi, xullas Gitler va Saddam Xusaynda shizofreniya, paranoya alomatlari kuzatilgan ekan. Biz bugun ularning vahshiyliklari ortidagi siyosatni o'rganar ekanmiz, tushunishimizga oson bo'lishi uchun ularning siyosatidagi mushtarakliklarni aniqlab bir qolipga solishga harakat qilib ko'ramiz. Bu qolipning nomi qo'rquv

Хз ьазида коооопааалак коооотттааа у'йлонип поламан, сени севсаммыкн йоки йуми деп, кийин сан ьу рэйал хайвотта йулигинг эсмга тущп полади, щунна салпааал узмга кеволаманде, потом йана у'йлонип поламан, ниме йусан узи. Ман муни жовоьини ьиламан тощна, чунки ман инстада кургон чироли кзлани хаммасини ьита кип хайолимда сени йасавоганман.

МАТРИАРХАТ МАВЖУД БЎЛМАГАНИ ВА НЕО ПАТРИАРХАТ ҲАҚИДА

XX аср олимлари эрамиздан аввалги асрларда матриархат минг йиллар давомида хукм сургани, сўнг патриархат даври бошланганини айтишарди. XXI аср олимлари эса матриархат аслида умуман мавжуд бўлмагани ҳақидаги фикрларини ўртага ташлашмоқда.

Синтия Эллер "Матриархал тарихидан афсоналар" китобида бундан минг йиллар аввал аёллар хукмрон бўлган жамият мавжуд аслида бўлмаганини таъкидлайди. Замонавий архелогия ва антропология изланишларига кўра, ҳеч қачон матриархат даври бўлмаган, аммо кўпчилик у мавжуд бўлгани ҳақидаги мифга ишонади. Матриархат ҳақида илк бор немис тарихчиси Бахофен ёзган. У матриархат бундан 40 минг йил олдин хукм сурганига ишонтирмоқчи бўлади. Аммо бунинг таги-асоси йўқ эди.

Инсон яралганидан бери доим эркак бирламчи бўлди, юқори жинс бўлди, хукмрон бўлди, дунё тартибларини ўзига мослади; матриархат ҳақдаги мифлар эса аёлларни овутиш учун ўйлаб топилган, холос. Матриархат даври қайтиб келмайди, чунки у аслида йўқ эди. Қайсидир қабила, уруғларда бир муддат аёл киши рахнамолик қилгани эса матриархатни англатмайди. Яқин яқингача европада ҳам одам ҳисобланмаган аёл зотининг аждодлари қачонлардир бирламчи жинс вакили бўлгани, цивилицазияга кучли таъсир қилгани ҳақдаги гипотеза исботини топмади, фақат адабиётларда мавжуд бўлди.

Ҳозирги даврга ва келажакка нисбатан Нео патриархат сўзи қўлланила бошланди. Бу буткул хукмронлик асосида эмас, партнёрликка асосланган муносабатдир. Нео патриархларда харизма кучли бўлади, улар аёлга чўри ёки қиролича сифатида эмас, дўст, ёр, ёрдамчи, устоз, шогирд сифатида қарайди. Шунингдек, улар ўз жинсий истакларини бошқара олади, аёлга секс объекти сифатида қарамайди. Бундай жамиятда аёл ўзини хавфсиз, хотиржам, муҳими Инсон каби ҳис қилади.

Атрофга қарасак, бизда асосан анъанавий патриархлар борлиги, нео тури эса кам бўлсада лекин шаклланиб келаётганини кўришимиз мумкин.

@mittihaqiqatlar

Hayotni tanla,
Nafasingni sanama endi.
Yulduzlardan birini tanla,
Lekin ayt unga uchib ketmasin,
Kimnidir nobud qilishi mumkin.
Ilmni tanla,
Moziyga, ibtidoga boq , izlanginchi qarindoshimiz kim?
.........
Faqat o‘zing tanla,
o‘rningda bo'lish oson men uchun,
har kim uchun,
lekin o‘zingda tanlov bo‘lmasa yashamaganing ma'qul.
Sen o‘limni tanla yaxshisi,
chunki aslida bizda tanlov yo‘q, biz qulmiz,
Biz Ota-onani, millatni, irqni, jinsni,
jannatni tanlay olmaymiz baribir