فێرگەی زمانی کوردی، دیاکۆ هاشمی

لەو وتارەی سەرەوەدا وەڵامی ئەم پرسیارانە دراوەتەوە:
ساڵە گرنگەکان لە دنیادا کامانەن و شیکردنەوەیەک لە بارەی دانە بە دانەیان.
ساڵی کوردی هەتاوی چییە؟
ساڵی پڕ چییە؟
یەکەم ڕۆژژی ڕۆژژمێرە جۆربەجۆرەکان چین و چی بووەتە بنەمایان؟
چۆن ساڵە جۆربەجۆرەکان دەگۆڕدرێن بۆ یەکتر؟
ئاوڕێکی خێرا لە فەلسەفەی نەورۆز.

نەورۆز
نه‌ورۆز دابونه‌ریتێكی زۆر كۆن و دێرینه‌ كه‌ له‌ لایه‌ن كورد و فارس و ... به‌ شێوه‌ی جۆربه‌جۆر ده‌گیرێ. ڕه‌گ و ڕیشه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ كه‌ونارایه‌كی پێش له‌ مێژوو. هه‌ندێ كه‌س به‌ هه‌ڵه‌ پێیان وایه‌ زاڵبوونی كاوه‌ به‌سه‌ر زوحاك سه‌رچاوه‌ی نه‌ورۆزه‌. به‌ڵام نه‌ورۆز زۆر له‌ ئه‌فسانه‌ی زوحاكیش كۆنتره‌. شاره‌زایانی نه‌ورۆز، بڕوایان وایه‌ (جه‌مشێد شا) كه‌ یه‌كێك له‌ پاتشاكانی پێشدادییه‌كان بووه،
نه‌ورۆزی داهێناوه‌‌. ژیانی ئه‌و پاتشایانه‌ له‌ ئه‌فسانه به‌ده‌ر‌ نییه‌ و به‌سه‌رهاته‌كانیان زۆر خه‌یاڵین و سه‌رده‌مه‌كه‌شیان پێش له‌ چاخی مێژووه‌.
كه‌وا بێت بنه‌مای نه‌ورۆز ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ چاخه‌ دێرینه‌كان.

كه‌وناراییه‌كان پێیان وا بووه‌ كه‌ له‌ مانگی نه‌ورۆزدا "گیانه‌ پاكه‌كان" سه‌ردانی كه‌سوكاره‌كانیان له‌سه‌ر زه‌وی ده‌كه‌نه‌وه‌ و ئاگر هه‌ڵده‌كه‌ن و" خوانی حه‌وت سین" ده‌چنن و به‌ده‌وریدا داده‌نیشن.
بۆیه‌ چه‌ند ڕۆژێك پێش له‌ هاتنی نه‌ورۆز، خه‌ڵك ده‌ست ده‌كه‌ن به‌ ته‌كاندنی كه‌لوپه‌ل و ناوماڵه‌یان و جلی نوێ له‌به‌ر ده‌كه‌ن و به‌ ئاگرهه‌ڵكردنه‌وه‌ ده‌چنه‌ پێشوازی نه‌ورۆز.
دیاره‌ نه‌ورۆز له‌ ناوچه‌ جۆربه‌جۆره‌كاندا به‌ شێوه‌ی جیاواز ده‌گیرێ و دابونه‌ریته‌كانی نه‌ورۆز لای گه‌لانی ناوچه‌كه‌ش جیاوازیی هه‌یه‌.

*تەواو*

٤. ساڵی هەیڤی (قمری)
یه‌كێكی تر له‌ ساڵه‌كان كه‌ له‌ جیهانی ئیسلامیدا گرنگیی خۆی هه‌یه‌، ساڵی هه‌یڤی (قمری)یه‌. ئه‌م ساڵه‌ له‌ لایه‌كه‌وه‌ وه‌ك ساڵی ئێرانی، ساڵێكی كۆچی (هجری)یه، واته‌ یه‌كه‌م ساڵی ئه‌و ساڵه‌یه‌ كه‌ پێغه‌مبه‌ر له‌ مه‌كه‌وه‌ بۆ مه‌دینه‌ كۆچی كرد‌. له‌ لایه‌كی تره‌وه‌ به‌پێچه‌وانه‌ی ساڵی ئێرانی كه‌ هه‌تاوییه‌، وه‌ك له‌ ناوه‌كه‌یه‌وه‌ دیاره‌، ساڵی هه‌یڤی، ساڵێكی هه‌یڤی (قمری)یه‌.
واته‌ ئه‌و ماوه‌یه‌ كه‌ هه‌یڤ له‌ (هلال)ی خۆیه‌وه‌ ده‌ورێكی خۆی له‌ ماوه‌ی ٢٩ ڕۆژ و ١٢ كاژێر و ٤٣ خوله‌ك ده‌پێوێ. ساڵی هه‌یڤی (قمری) ٣٥٤ ڕۆژه‌.

بەراوردی ساڵی کوردی لەگەڵ ساڵی زایینیدا:
یه‌كه‌م ساڵی ده‌ستپێكی ڕۆژژمێری كوردی ٧٠٠ ساڵ پێش له‌ زایین بووه‌. به‌هاری ئه‌و ساڵه‌ش ده‌ستپێكی ساڵه‌كه‌ بووه‌. هه‌روه‌كوو چۆن ساڵی كۆچیی هه‌تاوی هاوكات نییه‌ له‌گه‌ڵ ساڵی
زایینیدا، ساڵی كوردیش له‌گه‌ڵ ساڵی زایینیدا هاوكات نییه‌. ساڵی كوردی ٧٠٠ ساڵ له‌ ساڵی زایینی گه‌وره‌تره‌. بۆ گۆڕینی ئاوا ده‌كه‌ین:

١. ئه‌گه‌ر له‌ نێوان ١ی ژانڤییه‌ی ساڵی زایینی تا ٢٠ یان ٢١ی مارس (واته‌ ١ی نه‌ورۆز) بێت، ٦٩٩ ساڵ ده‌خه‌ینه‌ سه‌ر ساڵه‌ زایینییه‌كه‌، ده‌بێته‌ ساڵی كوردی، بۆ نموونه‌ ئه‌گه‌ر ساڵی ٢٠٠٥ بێت ئاوا ده‌كه‌ین:
(٢٧٠٤ = ٦٩٩ + ٢٠٠٥)
كه‌ ئه‌گه‌ر ساڵی كوردیمان هه‌بێت به‌پێچه‌وانه‌ی سه‌ره‌وه‌ ده‌كه‌ین:
(٢٠٠٥ = ٦٩٩ - ٢٧٠٤)

٢. ئه‌گه‌ر له‌ نێوان ٢١ی مارس تا ٣١ی دیسامبر بێت، ٧٠٠ ده‌خه‌یه‌نه‌ سه‌ری. بۆ نموونه‌ ئه‌گه‌ر ٢٠٠٥ بێت ئاوا ده‌كه‌ین:
(٢٧٠٥ = ٧٠٠ + ٢٠٠٥)
كه‌ ئه‌گه‌ر ساڵی كوردیمان هه‌بێت به‌پێچه‌وانه‌ی سه‌ره‌وه‌ ده‌كه‌ین:
(٢٠٠٥ = ٧٠٠ - ٢٧٠٥)

به‌راوردی ساڵی كوردی له‌گه‌ڵ ساڵی هه‌تاویی كۆچیدا:
ساڵی كوردی (١٣٢١) ساڵ له‌ ساڵی ئێرانی گه‌وره‌تره‌. ئه‌گه‌ر ئه‌مساڵ ساڵی (١٣٨٤)ی هه‌تاوی بێت، ئاوا ده‌بێته‌ كوردی:
(٢٧٠٥ = ١٣٢١ + ١٣٨٤)

یان ئه‌گه‌ر ساڵی كوردیمان هه‌بێت، بۆ ئه‌وه‌ی بیكه‌ینه‌ ساڵی كۆچیی هه‌تاوی (ئێرانی) به‌پێچه‌وانه‌ی سه‌ره‌وه‌ ده‌كه‌ین:
(١٣٨٤ = ١٣٢١ - ٢٧٠٥)

٣. ساڵی کوردی
ساڵی كوردییش، هه‌ر وه‌ك ساڵی ئێرانی، ساڵێكی هه‌تاوییه‌. واته‌ به‌گوێره‌ی سووڕی زه‌وی به‌ ده‌وری هه‌تاوه‌. ژماره‌ی مانگه‌كان و ده‌ستپێك و كۆتاییی ساڵه‌كان و ساتی گۆڕان بۆ ساڵی نوێ، كتومت هه‌ر وه‌ك ساڵی ئێرانییه‌. به‌ڵام دوو جیاوازیی سه‌ره‌كیی هه‌یه‌ كه‌ بریتین‌ له‌:

١. ڕۆژژمێری كوردی به‌پێچه‌وانه‌ی ڕۆژژمێری ئێرانی، كۆچی نییه‌. به‌ڵكوو ساڵی ١ی ڕۆژژمێری كوردی ئه‌و ساڵه‌یه‌ كه‌ ئیمپراتۆریی مه‌زنی ماد له‌ لایه‌ن "دیاكۆ"وه‌ دامه‌زرا. ئه‌ویش ٧٠٠ ساڵ پێش له‌ زایین بوو.
٢. له‌ سه‌رده‌می "كۆماری كوردستان" له‌ مه‌هاباددا ناوی مانگه‌كان كران به‌ كوردی كه‌ بریتین له‌:
• به‌هار: (١. خاكه‌لێوه‌ ٢. بانه‌مه‌ڕ ٣. جۆزه‌ردان).
• هاوین: (٤. پووشپه‌ڕ ٥. گه‌لاوێژ ٦. خه‌رمانان).
• پاییز: (٧. ڕه‌زبه‌ر ٨.خه‌زه‌ڵوه‌ر ٩. سه‌رماوه‌ز).
• زستان: (١٠. به‌فرانبار ١١. ڕێبه‌ندان ١٢. ڕه‌شه‌مه).‌

سه‌رنج: به‌ خاكه‌لێوه‌، (نه‌ورۆز) و به‌ بانه‌مه‌ڕ، (گوڵان) و به‌ خه‌زه‌ڵوه‌ر، (گه‌ڵاڕێزان)یش ده‌وترێت.

گۆڕینی ساڵی زایینی بۆ هەتاوی:
چونكوو ساڵی زایینی و ساڵی هه‌تاوی له‌ یه‌ك ڕۆژدا ده‌ست پێ ناكه‌ن، كه‌وا بێت ناشتوانن به‌رانبه‌ری یه‌ك بن. بۆ گۆڕینی ئه‌و دوو ساڵ بۆ یه‌كتری دوو ئه‌گه‌ر هه‌یه‌ كه‌ لێره‌ باسیان
ده‌كه‌ین:

١. ئه‌گه‌ر له‌ نێوان ١ی ژانڤییه‌ هه‌تا ٢٠ ـ ٢١ی مارس ـ به‌سته‌ به‌وه‌ی كه‌ نه‌ورۆز بكاته‌ كام له‌و ڕۆژانه‌ ـ (١ی نه‌ورۆز)ی ئه‌و ساڵه‌ زایینییه‌ بێت، ٦٢٢ ساڵ له‌ ساڵه‌ زایینییه‌که‌ که‌م
ده‌که‌ینه‌وه‌. بۆ نموونه‌ بۆ ساڵی ٢٠٠٥ی زایینی ئاوا ده‌که‌ین:
(٢٠٠٥ – ٦٢٢ = ١٣٨٣)

٢. ئه‌گه‌ر دوای ٢٠ ـ ٢١ی مارس (١ی نه‌ورۆز) هه‌تا کۆتاییی ئه‌و ساڵه‌ زایینییه‌ بێت، ٦٢١ ساڵ له‌ ساڵه‌ زایینییه‌که‌ که‌م ده‌که‌ینه‌وه‌. بۆ نموونه‌ بۆ ساڵی ٢٠٠٥ی زایینی ئاوا ده‌که‌ین:
(٢٠٠٥ – ٦٢١ = ١٣٨٤)


دیاره‌ ئه‌گه‌ر ساڵی هه‌تاویشتان هه‌بێت و بتانه‌وێ بیکه‌نه‌ زایینی به‌پێچه‌وانه‌ی سه‌ره‌وه‌ ده‌که‌ن:
١. (١٣٨٣ + ٦٢٢ = ٢٠٠٥)
٢. (١٣٨٤ + ٦٢١ = ٢٠٠٥)

بۆمان ده‌ر كه‌وت كه‌ ڕۆژژمێری ئێرانی، هاوکات که‌ ڕۆژژمێرێکی هه‌تاوییه‌، ڕۆژژمێرێکی کۆچیشه‌، واته‌: کۆچیی هه‌تاوی (هجری شمسی)یه‌.

یەکەم ڕۆژی ڕۆژژمێرەکە:
ڕۆژی ده‌ستپێكی ڕۆژژمێره‌كه‌، كرایه‌ ١ی به‌هار، كه‌ ١ی نه‌ورۆزی ئه‌و ساڵه‌ بوو كه‌ په‌یامبه‌ری ئیسلام تێیدا كۆچ (هجرت)ی كردبوو بۆ مه‌دینه‌. (١/١/١ی ساڵی هه‌تاوی به‌رانبه‌ر بوو له‌گه‌ڵ
ڕۆژی هه‌ینی ١٩ی مارسی ٦٢٢ی زایینی).

كه‌وا بێت ساڵی ١ی هه‌تاوی = ساڵی ٦٢٢ی زایینی، واته‌ ساڵی زایینی ٦٢١ ساڵ له‌ ساڵی هه‌تاوی گه‌وره‌تره:
(‌٦٢١ = ١ – ٦٢٢)

که‌وا بێ، ئێرانییه‌کان له‌ ڕۆژژمێری جه‌لالیدا به‌ تیرێک دوو نیشانیان پێکاوه‌، هه‌م دابونه‌ریتی خۆیان پاراستووه‌، هه‌م ڕۆژێکی گرنگی ئیسلامییان به‌کار هێناوه‌‌:
١. یه‌که‌م ڕۆژی ساڵ، ١ی نه‌ورۆزه‌، که‌ دابونه‌ریتێکی دێرینه‌یه‌.
٢. یه‌که‌م ساڵی ڕۆژژمێره‌که‌، واته‌ ساڵی ١ی ڕۆژژمێره‌که‌، ساڵی کۆچ (هجرت)ی پێغه‌مبه‌ری ئیسلامه له‌ مه‌که‌ بۆ مه‌دینه‌‌، که‌ بۆنه‌یه‌کی گرنگه‌ له‌ جیهانی ئیسلامدا.

مانگه‌کانی ڕۆژژمێری ئێرانی، كه‌ بنه‌ڕه‌تی ئاڤێستایییان هه‌یه‌ بریتین له‌:
• به‌هار: (١. فروردین ٢. اردیبهشت ٣. خرداد).
• هاوین: (٤. تیر ٥. مرداد ٦. شهریور).
• پاییز: (٧. مهر ٨. آبان ٩. آذر).
• زستان: (١٠. دی ١١. بهمن ١٢. اسفند).

یەکەم ساڵی ڕۆژژمێرەکە:
ساڵی ده‌ستپێكی ئه‌و ڕۆژژمێره‌، واته‌ ساڵی ١ی ڕۆژژمێره‌كه‌، ئه‌و ساڵه‌یه‌ كه‌ پێغه‌مبه‌ری ئیسلام (د.خ.)
له‌ شاری مه‌كه‌وه‌ كۆچ (هجرت) ده‌كات بۆ شاری مه‌دینه (ساڵی ٦٢٢ی زایینی)‌.
هه‌ر بۆیه‌ به‌ ساڵی هه‌تاوی ده‌ڵێن "ساڵی کۆچیی هه‌تاوی" (هجری شمسی).

ڕۆژژمێری پاشایه‌تی: دوایین شای ئێران (موحه‌مه‌د ڕه‌زا په‌هله‌وی)، ویستی ساڵی ١ی ڕۆژژمێره‌كه‌ بكاته‌ كاتێ كه‌ ئیمپراتۆریی ماد ڕووخێنرا و پاشایه‌تیی هه‌خامه‌نشیی پارس بۆ یه‌كه‌م جار له‌ ئێراندا ده‌سه‌ڵاتی گرته‌ ده‌ست. له‌ ڕێكه‌وتی ٢٤/١٢/١٣٥٤ مه‌جلیسه‌كانی (شورای ملی) و
(سنا) بڕیاریان دا كه‌ ده‌ستپێكی ڕۆژژمێری ئێرانی ببێته‌ ده‌ستپێكی پاشایه‌تیی كوورووش (یه‌كه‌م پاتشای هه‌خامه‌نشی كه‌ ئیمپراتۆریی مادی ڕووخاند و به‌و جۆره‌ پارسه‌كان ده‌سه‌ڵاتیان گرته‌ ده‌ست).
له‌ ده‌ستپێكی ساڵی ١٣٥٥دا ڕۆژژمێری پاشایه‌تی (تقویم شاهنشاهی) به‌كار برا و بوو به‌ ساڵی ٢٥٣٥ی پاشایه‌تی.
به‌ڵام به‌ سه‌رهه‌ڵدانی شۆڕشی ئێران كه‌ بوو به‌ هۆی‌ ڕووخانی حكوومه‌تی پاشایه‌تی له‌ ئێراندا، ئه‌و بیرۆكه‌یه‌ تێك چوو و له‌ ڕێكه‌وتی ٥/٦/١٣٥٧ ڕۆژژمێری پاشایه‌تی هه‌ڵوه‌شێنرایه‌وه‌ و بووه‌وه‌ به‌ "كۆچیی هه‌تاوی" (هجری شمسی).

ساڵی پڕ
ئه‌و ساڵانه‌ی كه‌ ٣٦٦ ڕۆژن پێیان ده‌وترێت: "ساڵی پڕ" (كبیسه‌ leap year)‌‌.
له‌ ڕۆژژمێری هه‌تاویدا ده‌كرێ بوترێت له‌ هه‌ر ٣٣ ساڵ، ٨ ساڵی، ساڵی پڕه‌. ساڵی پڕ ئه‌و ساڵانه‌ن كه‌ كاتێ
دابه‌ش كرێن به‌سه‌ر ٣٣دا، پاشماوه‌كه‌یان ده‌بێته‌ یه‌كێك له‌م ژمارانه‌:
(٦، ٢٢، ١٧، ١٣، ٩، ٥، ١ و ٣٠). بۆ وێنه‌ ئه‌گه‌ر ١٣٧٠ دابه‌ش كه‌ین به‌سه‌ر ٣٣دا، پاشماوه‌كه‌ی ده‌بێته‌ ١٧،
كه‌وا بێت ساڵی ١٣٧٠ ساڵێكی پڕه‌.

ساڵگۆڕین:
سه‌ره‌تای ساڵ، ساتێکه‌ که‌ هه‌تاو له‌ "نیوگۆی باشووری" به‌ره‌و "نیوگۆی باکووری" به‌سه‌ر هێڵی ئیستوادا تێ ده‌په‌ڕێ. به‌و جۆره‌ ساڵ ده‌گۆڕێ بۆ ساڵی نوێ و نه‌ورۆز ده‌ست پێ ده‌کات.
جا ئه‌گه‌ر ئه‌و گۆڕانه‌ پێش له‌ نیوه‌ڕۆ (به‌ کاتی تاران) بێت، ئه‌و ڕۆژه‌ ده‌بێته‌ یه‌که‌م ڕۆژی ساڵ واته‌ ١ی نه‌ورۆز.
به‌ڵام ئه‌گه‌ر له‌ نیوه‌ڕۆ یان دوای نیوه‌ڕۆ بێت، ڕۆژی دواتر ده‌بێته‌ یه‌که‌م ڕۆژی سه‌ری ساڵ.
له‌بیرمان نه‌چێت، له‌و کاته‌دا به‌هار ته‌نیا له‌ "نیوگۆی باکووری"ی زه‌وی ده‌ست پێ ده‌کات، له‌ "نیوگۆی باشووری"ی زه‌ویدا پاییز ده‌ست پێ ده‌کات. که‌وا بێ، باش نییه‌ بڵێین به‌هار ده‌ست پێ ده‌کات، ڕه‌نگه‌ باشتر بێ‌ بڵێین نه‌ورۆز (خاکه‌لێوه‌) ده‌ست پێ ده‌کات.
له‌م ڕۆژژمێره‌دا هه‌ر ساڵێک ١٢ مانگه‌، شه‌ش مانگی یه‌که‌می ٣١ ڕۆژه‌ و پێنج مانگی دووه‌م ٣٠ ڕۆژه‌ و، دوایین مانگ، ئه‌گه‌ر ئه‌و ساڵه‌ ساڵی پڕ بێت ٣٠ ڕۆژه‌، ئه‌گینا ٢٩ ڕۆژه‌.

٢. ساڵی هەتاوی (شمسی)
ئه‌و ساڵه‌ی که‌ له‌ ئێراندا پێڕه‌ویی لێ ده‌کرێت پێی ده‌وترێت ساڵی هه‌تاوی (خورشیدی، شمسی). هه‌روه‌ها کوردانی ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستانیش که‌ که‌وتوونه‌ته‌ چوارچێوه‌ی ئه‌و وڵاته‌وه‌، به‌گوێره‌ی ئه‌و ساڵه‌ هه‌ڵسوکه‌وت ده‌که‌ن.
ساڵی هه‌تاوی (خورشیدی، شمسی) له‌ بنه‌ڕه‌تدا هی كلدانییه‌كان بوو كه‌ شارستانییه‌تێكی دێرین بوون له‌ (نێوان دووڕووباران = بین النهرین)دا.
ئێرانییه‌كان پێش له‌ هاتنی ئیسلام پێڕه‌وی "ڕۆژژمێری زه‌رده‌شتی" بوون و، "ساڵی هه‌تاوی"یان به‌كار نه‌ده‌هێنا.
كاتێ عه‌ره‌به‌كان هێرشیان برده‌ سه‌ر ئێران، ناچاریانیان كرد كه‌ به‌گوێره‌ی "ڕۆژژمێری عه‌ره‌بی" باج و پیتاك و سه‌رانه‌یان بده‌نێ. ڕۆژژمێری زه‌رده‌شتی له‌ بره‌و كه‌وت.
دواتر ئێرانییه‌كان ڕۆژژمێرێكیان داهێنا كه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای ساڵی هه‌تاوی داڕێژرابوو و سه‌ره‌تاكه‌شی خاكه‌لێوه‌ (فروردین) بوو.

له‌ كۆتاییی سه‌ده‌ی پێنجه‌مدا، به‌ خواستی (جلال الدین ملكشاه‌ سلجوقی)، به‌ سه‌ركردایه‌تیی "عومه‌ری خه‌یام" ـ شاعیر و ئه‌ستێره‌ناس ـ كۆمه‌ڵێ ئه‌ستێره‌ناس كۆ بوونه‌وه‌ و ده‌ستكارییان له‌و ڕۆژژمێره‌دا كرد. كاتێ ویستیان ده‌ركه‌وتنی خاكه‌لێوه‌ (فروردین) تاووتوێ بکه‌ن، بینییان كه‌ ڕۆژژمێره‌كه‌یان ١٨ ڕۆژ كه‌موكووڕیی هه‌یه‌. ئه‌وه‌ بوو ١٨ ڕۆژیان خسته‌ سه‌ر ڕۆژژمێره‌كه‌.
ئه‌و ساڵه،‌ دوو جار، یه‌كه‌م تا هه‌ژده‌هه‌می خاكه‌لێوه‌ی تێدا بوو.
ئیتر له‌وه‌ به‌دوا ئه‌و ڕۆژژمێره‌ به‌ "ڕۆژژمێری جه‌لالی" ‌ناوبانگی ده‌ركرد‌.
له‌و ڕۆژژمێره‌دا ساڵ پێک هاتبوو له‌ ١٢ مانگی ٣٠ ڕۆژه‌ که‌ له‌ کۆتاییی ساڵدا ٥ ڕۆژ زێده‌ی هه‌بوو (له‌ ساڵه‌کانی پڕدا ٦ ڕۆژ).
تا سه‌ره‌تاکانی پاشایه‌تیی (ڕه‌زاخانی په‌هله‌وی)، ئه‌و ڕۆژژمێره‌ به‌کار ده‌چوو.

له‌ ساڵی ١٩٢٥دا ڕۆژژمێرێك كه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای ڕۆژژمێری جه‌لالی ئاماده‌ كرابوو ئاراسته‌ی په‌رله‌مانی (ڕه‌زا خانی په‌هله‌وی) كرا و بوو به‌ ڕۆژژمێری ڕه‌سمیی ئێران.
ڕۆژژمێری ئێران ـ که‌ ئێستاکه‌ش هه‌ر به‌ ڕۆژژمێری جه‌لالی به‌ناوبانگه‌ ـ به‌گوێره‌ی سووڕی زه‌وی به‌ ده‌وری هه‌تاو داڕێژراوه‌، بۆیه‌ پێی ده‌ڵێن "ڕۆژژمێری هه‌تاوی" (خورشیدی، شمسی).
هه‌ر ساڵێک نزیکه‌ی ٣٦٥ ڕۆژ، ٥ کاژێر و ٤٩ خوله‌که‌.

١. ساڵی زایینی (میلادی)
ده‌ستپێكه‌كه‌ی هه‌فته‌ی له‌دایكبوونی عیسا مه‌سیحه‌ و، ڕۆژژمێره‌كه‌ش "ڕۆژژمێری زایینی"یه‌. له‌ ساڵی ١٥٨٢ی زایینیدا، پاپ گریگووری هه‌شته‌م، دوایین ئاڵوگۆڕی له‌و ڕۆژژمێره‌دا كرد و ئێستاكه‌ به‌ «ڕۆژژمێری گریگووری» به‌ناوبانگه‌.
٣١ی دیسامبر، كاتژمێر ١٢ی شه‌و (٢٤.٠٠)، ساتی گۆڕینه‌وه‌ی ساڵی زایینییه‌ بۆ ساڵی نوێ. (له‌ ساڵی هه‌تاوییدا، ساتی گوڕینه‌وه‌ی ساڵ به‌و شێوه‌یه‌ نییه‌).
له‌ ڕۆژژمێری گریگووریدا په‌یوه‌ندی له‌نێوان ساڵ و وه‌رزه‌كاندا نییه‌. به‌ شێوه‌یه‌كی بڕیاردراو، ژماره‌ی ڕۆژه‌كان له‌ حه‌وت مانگی ساڵدا ٣١ ڕۆژ، له‌ چوار مانگدا ٣٠ ڕۆژ و مانگێكیش له‌ ساڵدا به‌ شێوه‌یه‌كی ناڕێك ٢٨ یان ٢٩ ڕۆژه‌. هه‌ر چوار ساڵ جارێك، ساڵی پڕ (كبیسه‌ leap year)‌یه‌، مه‌گه‌ر ئه‌و ساڵانه‌ی كه‌ شیاوی دابه‌شكردن بن به‌ (١٠٠)، به‌ڵام نه‌ك به‌ (٤٠٠).
كه‌وا بێ، ساڵی ٢٠٠٠ ساڵی پڕ بوو (چونكوو شیاوی دابه‌شكردنه‌ به‌ ٤٠٠) به‌ڵام ساڵی ٢١٠٠ ساڵی پڕ نییه‌.
ڕۆژژمێری گریگووری له‌ هه‌ر ٣٣٣٠ ساڵ یه‌ك ڕۆژی هه‌ڵه‌یه‌.
زۆربه‌ی وڵاتانی دنیا پێڕه‌وی ساڵی زایینین، ته‌نانه‌ت وڵاتانی عه‌ره‌بیش، هه‌رچه‌ند له‌دایكبوونی عیسا مه‌سیح ده‌ستپێكی ساڵی زایینییه‌.

ڕۆژژمێر و ساڵی کوردی و نەورۆز
پێشەکی
هه‌ر وڵاتێك به‌گوێره‌ی ڕۆژژمێر (تقویم)ێ كاروباری خۆی به‌ڕێوه‌ ده‌بات و، ساتی قه‌ومانی ڕووداوێكیش بووه‌ به‌ ده‌ستپێكی ڕۆژژمێره‌كه‌ی.
زۆربه‌ی وڵاتان به‌گوێره‌ی "ساڵی زایینی" هه‌ڵسوكه‌وت ده‌كه‌ن؛ هه‌ندێ وڵاتیش وه‌كوو چین، ئه‌فغانستان، ئێران و هتد پێڕه‌وی ساڵی ترن. دانیشتوانی هه‌ر پارچه‌یه‌ك له‌ كوردستانیش چونكوو وڵات و ده‌سه‌ڵاتی سه‌ربه‌خۆیان نییه‌، خۆنه‌ویست ڕۆژژمێری ئه‌و وڵاته‌ به‌كار ده‌به‌ن كه‌ تێیدان.
هه‌ڵبه‌ت كورد سه‌ره‌ڕای بێوڵاتی، ساڵی تایبه‌تیی خۆی هه‌یه‌ كه‌ به‌و پێیه‌ش "ڕۆژژمێری كوردی" داڕێژراوه‌.

لێره‌دا ده‌مانه‌وێ باسی «ساڵ» و «ڕۆژژمێر»ه‌ گرنگه‌كان و په‌یوه‌ندی و جیاوازییان له‌گه‌ڵ ساڵی كوردیدا بكه‌ین.

ساڵە گرنگەکان:
١. ساڵی زایینی (میلادی).
٢. ساڵی هه‌تاوی (شمسی).
٣. ساڵی كوردی.
٤. ساڵی هه‌یڤی (قمری).

ڕێزمان:
جۆرەکانی چاوگ:
چاوگ بە پیتی "ن" کۆتاییی دێت و نیشانەکانی چاوگ ئەمانەن: (ا، یـ، د، ت، وو)
جۆرەکانی چاوگ پێنجن:
١. چاوگی ئەلفی: گریان، سووتان
٢. چاوگی یائی: بڕین، دزین
٣. چاوگی دالی: شکاندن، بردن
٤. چاوگی تائی: کەوتن، خستن
٥. چاوگی واوی: چوون، دروون