تبارشناسی و تحلیل گفتمان تاریخی

سینما و امکانات بازیگری اجتماعی

مهدی سلطانی گردفرامرزی

همیشه به این می اندیشم که چرا از میان همه هنرها و نهادهای اجتماعی طی سالهای پس از انقلاب، این سینما بود که زنده و بالنده ماند و مایه افتخار ایرانیها شد؟ در حالی که سینما از اولین آماج تخریبهای انقلابی بود و در واقع از شعارهای اصلی انقلابیون 57، محو سینمایی بود که مبتذل و مروج فساد شناخته می شد؟ در واقع، سینما نقطه تحریک و دغدغه انقلابیون بود. سینما نهادی وابسته به حکومت پیشین شمرده می شد که از طریق آن، جوانان مردم به سوی فحشا و بی اخلاقی سوق پیدا می کنند. با آغاز انقلاب، در شهرهای مختلف و کوچک، سینماها آتش زده شدند یا به حالت تعطیل درآمدند؟
با این حال سینما از این تخریب انقلابی جان سالم به در برد و حتی امکانات جدیدی از خود بروز داد. جدا از اینکه سینما محمل حضور اعضای نسل انقلاب همچون مخملباف و حاتمی کیا شد و همین نسل انقلابی باعث نجات سینما شدند و جدا از اینکه حکومت انقلابی به امکانات سینما برای اشاعه اهداف انقلاب پی برد، جدا از اینها، اهالی سینما الگویی شدند برای مقاومت در شرایط سخت. در میان اقشار سینماگر، ما کمترین میزان مهاجرت را داریم. جدا از برخی کارگردانها مثل امیر نادری یا برخی بازیگرها همچون بهروز وثوقی، قاطبه سینماگران در ایران ماندند و دوباره کار و بازی کردند؛ مثل داوود رشیدی، جمشید مشایخی و...
سینماگران برخلاف بسیاری روشنفکران و اقشار تحصیلکرده که مهاجرت به خارج را ترجیح دادند، در همین ایران ماندند و فیلم ساختند و بازی و زندگی کردند. افرادی مثل ناصر تقوایی، فریدون گله، ناصر ملک مطیعی و ... در همین ایران ماندند و حتی برخی در تنهایی مردند و مهاجرت نکردند. در حالی که سینماگران با توجه به اوضاع ضد سینما در سالهای پس از انقلاب، منطقاً باید زودتر از بقیقه اقشار مهاجرت می کردند.
به نظرم سینماگران به نسبت دیگر اقشار کم تحملتر، با امکانات بازیگری اجتماعی آشنا بودند. آنها در بازی حقیقتی که طی سالهای پس از انقلاب تعریف شده بود، شرکت جستند و کم کم با صبر و حوصله خود را به حکومت انقلابی ثابت و تحمیل کردند. اینگونه شد که سینمای مستقل و منتقد طی سالهای پس از انقلاب دوام آورد و باثبات شد.



@M_Soltani_Gordfaramarzi

این روزها، هیاهوی بزرگی در جامعه ما به خاطر محبوبیت اهنگ ساسی مانکن در میان دانش اموزان مدارس ما به راه افتاده است. بازخواندن متن فوق خالی از لطف نیست.

توجه فوکو در این میان، به قدرتی بود که «بر زندگی روزمره بی واسطه اعمال می شود، افراد را طبقه بندی می کند، با فردیت خاص شان مشخص می کند، آنان را به هویت شان مقید می کند، و بر آنها قانونی از حقیقت را تحمیل می کند که باید بپذیرند و دیگران نیز باید این قانون را در آنها باز شناسنده»(سوژه و قدرت، 1389 415). بدین ترتیب، شکلی از قدرت پدیدار می شود که افراد را به سوژه بدل می کند. فوکو، در کلمه سوژه، دو معنا را باز می یابد: «سوژه تابع دیگری از طریق کنترل و وابستگی، و سوژه مقید به هویت خویش از طریق آگاهی یا شناخت از خود. در هر دو حالت، این کلمه، شکلی از قدرت را القا می کند که به انقیاد درمی¬آورد و سوژه- متقاد می¬سازد»(همان).
بدین¬ترتیب، فوکو از مبارزه علیه سوژه-منقادسازی و علیه شکل¬های گوناگون سوژه¬مندی (Subjectivity) سخن به میان می آورد و هدف تحلیل های تاریخی و انتقادی خود را کمک به این گونه مبارزات رهایی¬بخش اعلام می کند. او در مقاله «نقد چیست»(1389)، کارکرد نقد را اساساً «سوژه-منقادزدایی در بازی آن چیزی» می داند که می توان در یک کلام سیاست حقیقت نامید (نقد چیست، 1389: 274).
منظور او از «سیاست حقیقت»، «مجموعه ای از نسبت¬هایی است که قدرت، حقیقت و سوژه را، یکی را به دیگری، یا یکی را به دو تای دیگر گره می زند» (همان). در نظر فوکو، باید قدرتی را زیر سوال برد که افراد را به کمک ساز و کارهای قدرت مدعی یک حقیقت، سوژه- منقاد می¬کند. هدف فوکو، نشان دادن این بود که آنچه ما حقیقت می دانیم، در واقع، نه حقیقت، بلکه چیزی است که در بازی مناسبات قدرت- دانش شکل می گیرد و به تدریج به عنوان حقیقت پذیرفته و مبنای کردار افراد به عنوان سوژه می¬گردد . از این رو، فوکو، پرسش از مناسبات قدرت، حقیقت و سوژه را برای هر لحظه از تاریخ طرح می کند.

@M_Soltani_Gordfaramarzi

فوکو و مسئله محوری سوژه

مهدی سلطانی گردفرامرزی

درون جعبه ابزار فوکو، روشها، عناصر و مفاهیم تحلیلی متعدد وجود و اجوری وجود دارد، اما فوکو در کارهای خود- که همگی به نوعی تاریخ ارجاع دارند- همواره یک مسئله محوری داشته است؛ سوژه و سوژه مندی
فوکو، در مؤخره ای که بر کتاب «فرانسوی ساختارگرایی و هرمنوتیک» اثر هربرت دریفوس و پل رابینو 1379 نوشته است، موضوع محوری چند دهه کار خود را چنین توضیح می دهد:
«هدف کار من در این بیست سال اخیر چه بوده است. هدف کار من، تحلیل پدیده های قدرت یا ساختن بنیان¬هایی برای چنین تحلیلی نبود. بلکه من در پی تولید تاریخی از شیوه های متفاوت سوژه شدن انسان در فرهنگ مان بودم» (1379: 343).
حول و حوش مفهوم سوژه است که فوکو سبک تاریخنگاری خاص خود یعنی دیرینه شناسی و تبارشناسی را بنا می کند و مسایل همچون گفتمان و قدرت را در قالب تاریخنگاری خود به تحلیل می کشد. در مصاحبه ای که فوکو در 1982، با ر.مارتین تحت عنوان «حقیقت، قدرت، خود» کرده است، ابعاد کار خودر ا چنین توضیح می دهد:
«مسایلی را که مطالعه کرده ام، سه مسئله سنتی است؛ 1) ما از رهگذر دانش علمی، چه مناسباتی را با حقیقت برقرار می کنیم، ما چه مناسباتی داریم با این «بازیهای حقیقت» که در تمدن، بسیار مهم اند و در آنها هم سوژه¬ایم، هم ابژه؟ 2) ما از طریق این استراتژی ها و مناسبات عجیب قدرت، چه مناسباتی با دیگران داریم؟ 3) میان حقیقت، قدرت و خود چه مناسباتی وجود دارد؟(تئاتر فلسفه،1389: 341).
منظور فوکو از سوژه، پرسش از هویت و کیستی انسانها است. اینکه هویت افراد در ارتباط با دانش¬های بشری یا روابط قدرت و همچنین مناسبات میان قدرت و دانش به چه شکلی در می¬آید؟ اینکه فرد، چقدر امکان مقاومت در برابر روابط دانش و قدرتی دارد که می خواهند از او، سوژه¬ای تابع و منقاد بسازند. فوکو در مقاله «تکنولوژی سیاسی افراد»(1389: 343) مسئله سوژه و سوژه¬مندی را در قالب این سوال فلسفی مدرن که «ما در اکنون مان چیستیم؟» یا «ما امروز چیستیم» صورتبندی می کند. سوالی که فوکو در متنی از کانت می بیند و فلسفه کسانی همچون هگل، نیچه و مارکس وبر را در راستای پاسخ بدان ارزیابی می کند و البته خودش را نیز در چهارچوب همین سنت جای می دهد. فوکو، هدف کارهای خود را پاسخ به این سوال از طریق «تحلیل تاریخی روابط میان اندیشه¬ها و کردارهای¬مان، (همان 344) عنوان می کند. تعریف فوکو از سوژه، با تعریفی که عموماً در تاریخ فلسفه مابعد دکارتی رایج است تفاوت دارد. نزد دکارت، سوژه، یک فاعل شناسنده و خودمختار است؛ کسی است که بر این مسئله باور دارد: «من شک می کنم، پس هستم». سوژه ای استعلایی که همیشه از موقعیتی بالا به مسایل می نگرد و آنها را تجزیه و تحلیل می کند؛ «سوژه ای که وجودش وابسته است به توانایی اش به اینکه خود را یگانه و مستقل و متمایز از دیگران بداند. چرا که می تواند بیندیشد و استدلال کند»(سارا میلز، 1382: 47).
فوکو اما، از این سنت سوژه دکارتی، خارج می شود. نزد فوکو، سوژه فاعل مختار نیست. بلکه سوژه کسی است که در معرض شناخت، دانش، قدرت یا هر چیز دیگری قرار می گیرد. بنابراین، آنچه فکر فوکو را به خود مشغول کرده بود، عبارت بود از نوشتن تاریخ، بدون ارجاع به سوژه خود مختار(میلز، 1382: 46):
«ما باید سوژه ای را که [گویا] همه چیز از اوست کنار بگذاریم، باید از شر خود سوژه خلاص شویم. به عبارت دیگر، به تحلیلی دست یازیم که ساخته شدن سوژه در درون یک چهارچوب تاریخی را بتواند توضیح دهد و این همان چیزی است که من تبارشناسی می¬نامم. یعنی شکلی از تاریخ که می تواند شکل¬گیری دانش¬ها، گفتمان¬ها، مصداق¬های ابژه¬ها و غیره را توضیح دهد. بدون این که به اجبار به سوژه¬ای رجوع کند که یا در ارتباط با عرضه رخدادها استعلایی است یا بی تغییر و خالی، سراسر طول تاریخ را در می نوردد» (فوکو، به نقل از میلز، 1382: 48).
بدین ترتیب، هدف فوکو در کارهایش، نوشتن تاریخی بود که در خلال آن، انسانها به سوژه دانش و قدرتی بدل می شوند که خود بنا کرده¬اند. دانش و قدرتی که هدفشان اداره فرد به عنوان یک سوژه بود. فوکو در همین چهارچوب، مفاهیم «فرآیند سوژه¬شدن» (subject- in- process) و «بحران سوژه مندی»(Subject- in- crisis) را مطرح می کند. این به آن معناست که برای اینکه فردی به سوژه قدرت یا دانش و ... بدل شود، لزوماً باید فرآیندی طی شود. اما فرآیند سوژه¬شدن، همیشه در خطر بحران است. آنجا که به نظر فوکو، مقاومت¬ها شکل می گیرد. به نظر فوکو، در برخی از دوره های تاریخی، بیش از دوره¬های دیگر، بحث سوژه¬مندی از اهمیت برخوردار می شود. دوره هایی که در آنها با بحران¬های درباره تعریف خود به عنوان سوژه مواجه هستیم؛ برای مثال عصر اصلاح دینی در اروپا، دوره ای که نوعی بازاندیشی در بنیادهای دینی تعریف کننده هویت افراد صورت گرفت و بر سر آنها مبارزه ها و جنگ ها بنا نهاده شد.

جستجوی خاستگاه، یکی دیگر از مسایلی است که فوکو را در مقابل با مورخان سنتی قرار می دهد. به نظر فوکو، مورخان سنتی، برای جستن خاستگاه، تا می¬توانند در تاریخ به عقب می روند و این جستجو را تا بی نهایت ادامه می دهند. این نوع از جستجوی خاستگاه به نظر فوکو، امری عبث است. در عوض، فوکو، هر لحظه از تاریخ را به منزله امکان شکل¬گیری یک خاستگاه بررسی می کند. ملاک فوکو برای تشخیص خاستگاه جستجوی آن لحظه تاریخی است که یک هویت جدید و منسجم- بخوانید سوژه- خلق و ابداع می شود:
«آنجا که روح، ادعای یکدست بودن می کند، آنجا که من یک هویت یا انسجام را برای خود ابداع می کند؛ تبارشناس برای جستجوی آغاز عزیمت می کند»(همان).
این شیوه از تاریخنگاری، نوعی نگارش «تاریخ اکنون» است و همین نگارش تاریخ اکنون است که برای آدمیان معاصر از اهمیت بالایی برخوردار است. تاریخ به سبک سنتی، تاریخی که خاستگاه چیزها را تا هزاران سال قبل عقب می برد، هیچ تاثیری بر آدمی، به جز تبدیل او به یک حافظه، ندارد، در عوض نگارش تاریخ اکنون، به افراد این خودآگاهی را می دهد که امکانات تغییر در زندگی آینده شان را دریابند. چنین رویکردی به تاریخ، همچنین امکان «جست و جوی هزاران رویداد اکنون گم شده » (همان) پیرامون شکل گیری سوژه را فراهم می کند.
جستجوی خاستگاه و مبدأ، فوکو را به جانب مطالعه «بدن» رهنمون می کند. زیرا «مبدأ به بدن وابسته است- و رد و اثر رویدادهای گذشته بر بدن یافت می شوند» (همان، 152). تاریخ، مهر خود را بر بدن می زند. از این رو، فوکو به تأسی از نیچه، بدن را به مثابه «سطح ثبت رویدادها»(همان ، 153) و تبارشناسی را به منزله مکان اتصال بدن و تاریخ در نظر می گیرد. او سپس با الهام از پدیدارشناسی نیچه¬ای، رویدادها را در سطح رویدادها و مبارزه و بازی نیروها مطالعه می کند. او تأویل رویدادها به مثابه حرکت از سطح به عمق را رد می کند. رویدادها و پدیده ها باید در سطح مطالعه شوند. از نظر فوکو، در رویدادها، هیچ معنای عمیق و پنهانی وجود ندارد که نیاز به تأویل داشته باشد. هر آنچه در سطح پدیدار است، خود واقعیت است و معنا فقط در سطح قابل کشف است. فوکو، ضد تأویل است. این بدان معنا نیست که کشف معنی در سطح رویدادها آسان است، در واقع، کار بسیار پیچیده است و کل روشهای ابداعی فوکو، دیرینه شناسی و تبارشناسی، برای همین مسئله به وجود آمده است.
جستجوی خاستگاه و تحلیل پدیداری رویدادها در سطح، دوباره مسئله گسست و نفی استمرار در تاریخ را نزد فوکو برجسته می¬کند. اگر بدن، خاستگاه رویدادهاست، و اگر بدن در حال تغییر دایمی، پس در تاریخ نیز هیچ چیز ثابتی وجود ندارد. هیچ قاعده و کلیتی بر تاریخ حکومت نمی کند و قانون خاصی در رویدادها وجود ندارد. در تاریخ، ما نه با رویدادهای منظم، که با رویدادهای درهم و برهم و غیر منظم روبرو هستیم و همین مسئله تحلیل تاریخ را بسیار سخت می کند. اما ضمناً این امکان را نیز به آدمی می دهد که ایده «سرنوشت محتوم» و «تقدیر» را کنار بگذارد. اگر تقدیر و سرنوشت محتومی وجود ندارد، پس امکان های ساختن آینده بر اساس کردارهای امروزی وجود دارد و تأکید بر همین مسئله است که تاریخنگاری به سبک فوکو را جذاب می کند.
بدین ترتیب، تاریخنگاری به سبک فوکو، نشانه ها و مختصات آغازینی را در دسترس ما قرار می دهد که در هزار توی رویدادهای درهم و برهم گم نشویم و راهی برای تاریخ امروز و روان شدن بسوی آینده بگشاییم.

@M_Soltani_Gordfaramarzi

پیرامون اصول تاریخنگاری میشل فوکو

مهدی سلطانی گردفرامرزی

میشل فوکو در پژوهش های تاریخی خود، دو روش دیرینه شناسی و تبارشناسی را به کار گرفت. این دو روش، هر چند به لحاظ زمانی، تقدیم و تأخر داشتند، با این حال روش¬های کاملاً مجزا نبودند، بلکه آنها به عوان مکمل همدیگر عمل می کردند. این دو روش، دو بعد از «منطق معنا» نزد فوکو بودند. نباید همچون برخی شارحان از جمله دریفوس و رابینو و بری اسمارت، بر روی وجوه تقارق این روش ها تأکید کنیم، بلکه باید آنها را در پیوند با هم ببینیم. فوکو در مقدمه «دیرینه شناسی دانش» طرح بحثی از «تبارشناسی نیچه» را ارائه می کند و میان روش دیرینه¬شناسی خود و تبارشناسی نیچه اشتراکاتی می یابد. فوکو، در مقاله «نیچه، تبارشناسی و تاریخ»(1389)، بسیاری از ویژگی¬های روش تاریخنگاری خود را که پیشتر در کتاب «دیرینه¬شناسی دانش» صورتبندی کرده بود، به شکلی واضحتر بیان می کند. تاریخنگاری به روش تبارشناسی، بسیاری از مفاهیم تحلیل دیرینه شناسی را حفظ می کند، با این تفاوت که عنصر مناسبات قدرت و نیرو را در تحلیل ها وارد می کند.
اولین چیزی که در تمام نوشته های تاریخی فوکو به چشم می خورد، نگاه او به تاریخ به منزله میدان «بازی» است. برای فوکو، چه در تحلیل های دیرینه شناسی و چه تبارشناسی، تاریخ، یک «بازی» و «صحنه تئاتر» است. تاریخ را به نظر فوکو، نباید به منزله یک امر جدی، مطالعه کرد. بلکه باید آن را به منزله امری مطالبه آمیز و شبه بازی مطالعه کرد. این دید فوکو، کاملاً الهام گرفته از دیدگاه نیچه به تاریخ است. در تحلیل های دیرینه شناختی، وقتی او از عبارت «بازی های حقیقت» صحبت می کند، دقیقاً بر همین دید پا می فشارد و در تحلیل های تبارشناسی، وقتی از «بازی قدرت و دانش» سخن می گوید، باز هم بر عنصر بازی نظر دارد.
در تاریخ سکسوالیته، مفاهیم و عبارات مختلفی تحت عنوان «بازی» مورد طرح قرار می¬گیرد؛ مفاهیم «بازی قدرت – لذت»، «بازی دانش – لذت»، «بازی قدرت- دانش- لذت». همچنان که در یک «بازی»، نتیجه مشخص نیست، در تاریخ نیز پایان مشخص نیست، نتیجه بازی را برهمکنش بازیگران و نیروهای دخیل مشخص می کند و نه نیرویی از ماورای تاریخ. این بازیگران و نیروها می توانند بازیگران عرصه دانش و اندیشه باشند یا بازیگران در عرصه قدرت. در هر صورت، پایان برهمکنش این بازیگران مشخص نیست. از این هم بالاتر، حتی تاریخنگاری هم یک «بازی» است. خود فوکو، بر این امر اذعان داشت:
«آنچه موجب جاذبه و کشش اصلی زندگی و کار می شود، این است که زندگی و کار به شما امکان می دهند کسی متفاوت از آنچه در آغاز بودید، بشوید. هنگامی که نوشتن کتابی را آغاز می کنید، اگر بدانید که در پایان چه خواهید گفت، آیا فکر می کنید شجاعت نوشتن اش را خواهید داشت؟ آنچه برای نوشتن و برای رابطه عاشقانه ارزشمند است، برای زندگی نیز ارزشمند است. بازی از آن رو به زحمت¬اش می ارزد که ندانی چگونه پایان می یابد (حقیقت، قدرت و خود، 1389، 335).
این رویکرد فوکو به تاریخ، تضادی کامل دارد با آنچه «فلسفه تاریخ» خوانده می شود. فیلسوفان تاریخ، از موضعی استعلایی به تاریخ می نگرند و همواره نوعی روح و یا نیروی برتر را حاکم بر حرکت تاریخ می بینند. آنها تاریخ را به منزله مسیری مستمراً رو به پیشرفت و روان در پی آن روح یا نیرو یا عقل می بینند. رویکردی که برای تاریخ، نوعی غایت و هدف متعال قایل می شود و همه رویدادهای تاریخی را در پرتو همین غایت و هدف خوانش می کند. فوکو برعکس با الهام از نیچه، هیچ غایت و هدف متعال را برای تاریخ متصور نمی شود. فوکو ایده استمرار تاریخ را کنار می گذارد و به جای آن گسست¬های تاریخی را مطالعه می¬کند.
از نظر فوکو، مورخی که استمرارها را پیگیری می کند، بسیاری از رویدادهای نقیض را به نفع کلیت¬سازی¬های خود از تاریخ نادیده می¬گیرد. و همین جاست که فوکو، تاریخ¬گرایی مرسوم و مورخان سنتی را به شدت به زیر سوال می برد. فوکو ، تاریخنگاری مرسوم را دقیقاً به دلیل نادیده گرفتن بسیاری شواهد نقض برای ایده¬های استمرار اندیشه محکوم می کند و به جای آن تلاش می کند با طرح ایده مطالعه گسست¬ها و انقطاعات تاریخی، سبک تاریخنگاری خود را به عنوان تاریخ واقعی معرفی نماید. فوکو این خط و ایده را در طرح خود از دیرینه شناسی ارایه و در مباحث تبارشناسی تکمیل می¬کند. جستجوی او قاعده¬ها و کلیت¬های تاریخی از سوی مورخین سنتی را نفی و به جای آن بر مطالعه «امر تکین» در تاریخ پافشاری می کند. از نظر او، ویژگی یک دوران را باید در «رویدادهای تکین» پیدا کرد. رویدادهای تکینی که مورخان سنتی، آن را نادیده می گیرند و درون کلیت¬سازی¬های خود از تاریخ محو می¬کنند. در تاریخنگاری به سبک فوکو، باید
«همان جایی مترصد رویدادها باشیم که کمتر از هر جای دیگری انتظارشان می رود، در همان چیزی که بدون تاریخ قلمداد می شود» (نیچه، تبارشناسی، تاریخ، 1389، 144).