شعر پیژندنه

شاعر دا ټول استدلالونه د خپلې مجبورۍ د اثبات لپاره راوړي دي. نو د دومره، سپیناوي وروسته به پسرلی صیب د یار په مخ کې هم ملات ښکاري؟ نه.
د ښې پيژندنې لپاره د حمید مومند، مصطفی سالک، سعدالله جان برق بیتونه وګورئ چې په یوه بحر، په یو وزن او هم یې سبک یو دی:
دا زما له غمه شین زړه، پکې خیال د یار دشونډو
هسې رنګ زیب وزینت کا، لکه مۍ په شنه پیاله کې
(حمید مومند)
زه شهید ما زدیګری یم، ما دپیغلو په لاسونو
د سندرو په کفن کې، د ګودر په غاړه ښخ کړئ
(مصطفی سالک)
دا زما خاورې ایرې ژوند، پکې ستا نیازبینه مینه
لکه ګل وي چا ټومبلی، په ریښې ریښې پګړۍ کې
(سعدالله جان برق)
حمید مومند د خپل زړه تو صیف په یوه داسې انداز سره کوي چې دهنر ټولې خواوې پکې دي.
د حمید په زړه کې چې د یار د شونډو، خیال وي، زړه به یې څنګه ښکلی نه وي. ځکه چې شونډې ښکلې دي.
سالک صیب په هنري تیغ خپل، ارمان کوي. ارمان، خو ځکه دی چې دی وایي ما د هغو پېغلو په لاسونو خښ کړئ چې ګودر یې په شور ښکلی کړی دی. اوبه هم شور لري. ولې د بنګړو شور بیا نو بیل کیفیت لري. په پورتني بیت کې پیغلې، شهید، ګودر، شوراو بنګړي هغه کلمې دي چې روحونه یې سره تړل شوي دي. ځکه په مازدیګر کې جینې د شپې لپاره یخې اوبه راوړي؛ نو د انجونې بنګړي او له نورو ملګرو سره، مجلسونه، د مین دیدار… ورسره تړلي وي. او انسان چې مري؛ نو که هغه هر وخت وي په هغه به مازدیګر وي.
او برق صیب بیا نو د حمید د هنر په کالب کې، خپله خبره اچوي.او د خپل ژوند توصیف کوي.
ګورۍ د پورتنیو بیتونو، کالب یو دی.د حمید مومند او د سعدالله جان برق، خو د هنر کالب بیخي یو دی. مګر سالک صیب د دغه کالب، محتوا ته یې یو څه تغیر ورکړی دی. یانې سالک صیب په همدغه کالب کې، خیال وړاندې کړی دی. حمید مومند او برق صیب بیا ترې تصویر جوړ دی. ځکه چې تشبیه د انځور جوړونې تر ټولو لومړنۍ وسیله ده.
پای
اخځلیکونه:
۱- هنر په خپله بڼه، ټولوونکی او ژباړون: محب الله محب، مومند خپروندویه ټولنه، ننګرهار، ۱۳۹۳ ،۲۰۱۵.

شعري هنر



یونس تنویر
د هنر د پيژندنې په اړه همغږي شتون نه لري. او نه یې په یوه خاص تعریف کې ایسارولی شو. د هر فن د هنر تومنه ځانګړې ده. هنر کوم الهام نه دی؛ بلکې د انسان په ذوق جوړ شوی څیز دی. یانې کوم شی چې انسان یې تخلیقوي په هغه کې به هنر وي.
د ګل په جوړښت کې هنر نه شته. ځکه دا دخدای )ج( د نظام ځانګړنه ده.
او هغه ټول شیان ښکلي پیدا کړي دي. کله چې انسان د یوه شي د جوړښت هڅه کوي؛ نو په هغه کې د هنر شتون اړین دی چې د خلکو احساسات را وپاروي، نو په همدې وجهه هنر دا حساساتو ښکارندوی ګڼل شوی دی.
یانې په همدې وجهه په یوه صنعت کې باید، یو هنر شتون ولري. او همدا د هنر او صنعت د تړون توجع ده. د هنر په اړه نورې خبرې پریږدو، ممکن د محب الله محب د ژباړل شوي کتاب (هنر په خپله بڼه) خبرې رانه وشي. دغه اثر د هنر په اړه تر ډېره څرګندونکی اثر دی، مګر زموږ کار د شاعرۍ د هنر سره دی.
شاعري نو تر ټولوهنرونو، ځکه لوی هنر دی چې د احساساتو بیان ته ځانګړې شوې ده. د حسي تجروبو منظر دی. د ذهني تصاویرو ادراک دی. خیالي تجربه ده. او همدغه توکي د هنرپه پنځونه کې اړین دي. د کالینګوود وینا ده چې هرتخیلي تجربه حسي تجربه ده.
او د هنر دنده د احساساتو، بیان دی. ذهني انځورونه د حقیقي هنر ښودنه کوي.(هنر په خپله بڼه)
حسي تجربه هغه څه راپیژني چې واقعیت ولري. پنځه حسونه هغه څه را پیژني چې شتون یې یقیني وي. اوموږ خو په تېرو مقالو کې هم ویلي و چې تخیل مطلق درواغ، نه دی.
همدا تخیل دی چې هنر را ولاړوي. کله چې ذهني انځور حقیقي هنر وي؛ نو شاعري خو تر ګردو زیات ذهني انځورونه لري. شاعري خو بیا تر ټولو هنرونو لطیف حقیقت دی.
شاعري د هنر یو داسې ځاله ده چې د هنر ټول روح پکې شتون لري. او همدغه هنر ښه شاعري ایجادوي. لکه څنګه مو چې په پورته خبرو کې په صنعت کې د هنر ذکر وکړ. همدا وړ په شاعرۍ کې د هنر شتون ته ژمن یو. موږ به هله ښه شعر ولیکو چې د هنر تومنه پکې نغښتې وي. هنر یو جوهر دی. هر شی یو فطرت لري .همدا د شاعرۍ فطرت دی. همدا شی د شعریت توکی دی. همدغه شی بیان خیالي کوي. د همدغه شي په واسطه فکر، عاطفه، احساس… ښکاره کوو. دا هنر څه وړ هنر دی؟ او په شاعرۍ کې څه وړ را وستل کیږي؟
شعري هنر د کلمو روحونه سره تړي. او یو داسې شی رامنځته کوي چې ناپدید وي. دا د شعر بهرنی هنر دی.
چې خبرې نا اشنا کوي. عادي بیان، غیر عادي کوي. او بیا ددغو متفاوتو شکلونو څخه یو داسې منظر را وباسي یا یو داسې شی را انځوروي، چې د اپلاتون د انډیولانو کینه را ولاړوي. دوی ته دغه ناپدید منظر د منلو نه دی. نو طبعآً محاکات به تقلید بولي. مګر محاکات سوچه تقلید نه دی. محاکاتو ته د بیا ښودلو نظریه، په شاعري کې غلطه خبره ده.
هغه داسې چې شاعري د کایناتو ماهیت څیړي. او ماهیت معنوي کړنه وي. او معنوي کړنه لکه روح کوم جامد شی نه دی. نو په کوم دلیل محاکات تقلید وګڼو؟ او په کوم دلیل شاعري د تقلید پلیونې وشمېرو؟
د شاعرۍ هنر په دې کې دی چې فطرت نګاري کوي. د شیانو ارواوې څيړي. او په هغه کې د ښکلیو او عاطفي شیانو څیړنه کوي. تاسې یې لاندې مثالج وګورئ:
د ژبې سر ترې لاندې باسه
د زنې سر نه مې ګبین وڅڅېده نه
د پورتنۍ لنډۍ هنر په تقاضا او غوښتنه ولاړ دی. دغه تقاضا په یوه داسې هنر سره شوې ده، چې هم قوي منطق لري او هم خیال ، نو نه منل یې ناشونې خبره ده.
که مو کوټه سورۍ وي. او په باران کې ترې اوبه څاڅي؛ نو که څومره ستومانه او سړیچن وۍ ،بام ته به خیږئ او په څڅېدلي ځای به خاوره یا ایره اچوئ. تر څو کوټه موله لندیدو وژغورل شي. نو چې بیا ګبین څاڅي، څنګه به یې، پریږدئ. چې تواني شئ.
دا د پورتني مسرې هنري منطق دی. او خیالي ځکه ده چې د زنې سر د ګبینو چینه نه ده، چې ګبین دې ترې وڅاڅي. مګر خبره دا ده چې ګبین خواږه دي. او خوږ شی نه به، څوک ځان محرومه کړي.
د وخت په تېریدو سره انسان زړیږي.او ظاهري حسن هم ورسره فنا کیږي. او زنه، خو بیا بیخي د حسن مرکز دی. ځکه چې زنخدان یې زیاته ښکلا پنځوي. او د عمره له تېریدو سره به، حسن له لاسه ورکوي. او بله خبره پکې د شهواني غریزې ده. دغه عام حقیقتونه یې په شاعرانه حقیقت اړولي دي. او د خپلې تقاضا لپاره یې استدلالونه پرې کړي دي. چې مخ به په هیڅ صورت ترې وانه وړي. دا اوس هنري غوښتنه ده. همدا په شعر کې هنر دی.
تاسې داستاد پسرلي بیت هم وګورئ:
مات لاس ځي غاړې ته، دمینې منډه وي تر حسنه
لکه مجبور پتنګ چې ستا مخې ته ږدم جنازه
(استاد پسرلی)
د پورتني بیت هنر د عاجزۍ او مجبورۍ په وړاندې کولو کې ده.
استاد پسرلی خپل یار ته د مجبوریت هغه د لیلونه وړاندې کوي، کوم چې فطري دي. مات لاس ، به طبعاٍ غاړې ته لویږي. کنه د جوړیدو امید ترې عبث دی. او کوم شی چې ښکلی وي انسان ورسره زړه تړي. د پتنګ د ساه ایستلو اخیرنی، مورچل د شمعې غېږه ده. او چې ساه یې ووتله نو د شمعې پښو ته به، خپله جنازه راوړي.

چاربيتهسمول

چار بيته دپښتو دملى اشعارو خورا برجسته نوعه ده، او ډېر شهرت لري ځكه چې په چاربيته كي د قصيدې او مثنوي په شان ډېر اوږده اوږده مضامين او لويي لويي قيصې ويلي كېږي، د چاربيتي ويل په تندۍ او چالاكۍ وي. چاربيته هم يو سر لري چې هغه ته "پيرو" يا "كسر" هم وايي، د چاربيتي مسرۍ اوږدې وي اوعموماً چاربيته دوه قسم ده، يو هغه چې هر بند يې دوه بيته يعني څلور مسرۍ ولرى بله هغه چې هر بند يې څلور بيته يعني اته مسرۍ وي، په اول صورت كي ورته مجازاً چاربيته ويله كېږي، كله چاربيته په مستزاد شكل هم راځي، مگر په هغه كي هم اوږدې مسرۍ وي د چاربيتي د هر بند آخر بيت د سر سره همقافيه دى.
مثالونه د اول قسم :
څوك به پيدا نه شي د فرهاد او شرينۍ په شان يو ځاى به څوك نه شي د آدم او درخانۍ په شان يو ځاى به څوك نه شي لكه وْ عاشق فرهاد بل به يې كولو په آشنايي پسي فرياد وئې كړه خوارى ځكه حاصل يې شه مراد كړي به يې خبري د طوطا د ښارونۍ په شان
دوهم قسم : دا دوهم قسم درې ډوله لري يو دا چې د هر بند اول درې بيتونه پخپل كور كي سره يو قافيه وي او آخر بيت يې د سر سره په قافيه كي يو وي، دوهم دا چې د هر بند د اولو درې بيتونو اولي مسرۍ يې پخپل منځ كي په يوه قافيه وي او آخري مسرۍ په بله قافيه وي، دريم دا چې ټوله مقفي وي يعني هر بيت يې پخپل منځ كي قافيه داره وي بلكه هره مسرۍ ئي. دغى چاربيتې ته "زنځيري" چار بيته وايي.
اول مثال : شاگرده او نص د الهى پروردگار دى استاذه بل حديث د محمد نبي حضرت دى شاگرده په جهان كي جبرائيل نومى ملك دى استاذه خاص مقام دده په اووم آسمان فلك دى شاگرده ټول وجود يې د حجر حديده كلك دى استاذه سر ترپايه په وزرو باندي چك دى شاگرده د رحمت په ډنډ كي ډوب لكه سمك دى استاذه ما په دې خبره هم ويستلى شك دى بېحده ښايسته د نور په شان شعله انگار دى د باد په شان ته گرځي په هوا باندي اوچت دى
ترپايه ............... (مياگل)
دوهم مثال : د ښايست آواز دي ولاړئ په عالم كي لور په لور زه دي سوى يم په اور ټيك دئ كوز كه له جبينه د ښايست آواز دي لاړه په كابل په هندوستان ځكه ناست يمه حيران ، را رسېږي يا نصيبه عاشقي ده ډېره گرانه ځي د اوښكو مي باران پرې لوند مي شو گريوان پوه نه شوم په ترتيبه په هر چا باندي تيرېږي دفاني دنيا دوران څوك راځي څوك تري روان، كاندي ياروته قريبه باري خپل دي كه پردي دي راكوي راته پېغور سترگي نشمه نيولى گوره ډوب يم ستا په مينه
ترپايه ................ (محمد دين)
دريم مثال : كله به راشي په پوښتنه د ملنگ كړي څنگ لري كړه زنگ شوم رنگ ستا په تهمت كي كله به راشي چې دي وكړمه ديدار سهار زړه مي پرهار د يار دلاسه ډېر دى شومه په غم كښي ستا د ميني گرفتار په جار وسوم په نار آنگار راته چاپېر دى آخر به تېر شي د نيمكړي دنيا وار په خوار مه اخله آزار بيمار په زلفو گير دى مخ دي څراغ دى پرې راځم لكه پتنگ په شرنگ لري كړه زنگ شوم رنگ ستا په تهمت كي
ترپايه ............. ( محمد دين)

نارې يا ږغونهسمول

نارې او ږغونه د ملي اشعارو هغه شعرونه دي چې په ملي افسانو كي راوړل كېږي، او دا شعرونه عموماً دبيت په ډول وي مگر تر بيت اوږده وي او د هري افسانې د نارو سېلابونه بېل بېل دي ځيني ډېر او ځيني لږ دي كوم ټاكلى سېلاب نه لري، خو دومرى دي چې د هري افسانې د نارو سېلابونه پخپله منځ كي يو شى دي او هيڅ فرق نه سره لري دا نارې د عربي اشعارو په څېر په كوم بحر كي مقيدي نه دي بلكي د اروپايي آزادو شعرو په شان ويلي شويدي، لكه د فتح خان په نقل كي دا ناره چې رابيا د فتح خان محبوبه د جنگ پر وخت دده پر كرنگ آس باندي كړې ده :
د فتح كرنگه نال به دي زرين كړم كه دي دا وار فتح راوړ،خپل امېل به دي د غاړي لونگين كړم لومړۍ مصراع 12 سېلابه ده او دوهمه مصراع 20 سېلابه ده ددې افسانې ټوله نارې همدا سېلابونه لري ځكه چې ملي افسانې ډيري دي او نارې يې هم ډيري دي نو نوري افسانې ستاسي مطالعې ته پرېږدو

لنډۍسمول

د پښتو د ملى ادب يو مهم ركن لنډۍ دي او په پښتنو كي بيخي ډېر شهرت لري د پښتو په اشعارو كي خاص وزن او سېلابونه ټاكل شويدي، د لنډۍ لومړۍ مصراع نهه سېلابه او دوهمه مصراع ديارلس سېلابه ده چې ټوله لنډۍ گويا دوه ويشت سېلابه ده او په آخر كي يې هرومرو "ميم" او "هـ" يا "نون" او "هـ" راځي او لنډۍ اكثر د ښځو له خوا ويل شويدي. مثلاً دا دوې لنډۍ :
دا پېغلتوب مي د غم دود كړې خيالي ځوانان راپسي مري خونكاره شومه اوس به دي يو موټى ايرې كړم ملالي سترگي كه در واړوم مينه دا پورته لنډۍ هم د ښځو له خوا دي او هم د يوې په آخر كي "ميم" او "هـ" او د بلي په آخر كي "ن" او "هـ" راغلي دي. فقط دومره دى چې دواړي لنډۍ عشقي دي او په لنډيو كي حماسي مضامين هم ډېر ښه ځاى شويدي مثلاً : يوه نجلۍ زلمى ته داسي تشجيع وركوي : ته په سنگر كي ځان شهيد كړه زه به خپل شال ستا پر زيارت وغوړومه يا ورته وايي : توري به نه كړي نو به څه كړي چي سپين مړوند دي زه تر سر لاندي كومه يا دا چې : ټوټې ټوټې په وينو راشې چي پرهارونه دي گنډم خوله دركومه بيا پسله مرگه خپل مين داسي ستايي : جانان مي سر پر وطن كښېښود په تار د زلفو به كفن ورته گنډمه د لنډيو يوه لو مميزه او خصوصيت دادى چې يوه لنډۍ د موسيقۍ پر اصولو تقريباً پر پنځوس قسمه ويله كېږي يعني په جلا جلا سر او جلا جلا آهنگ اداء كېږي، او دا مزيت بېله لنډيو بل شعر نه لري. لنډۍ د كندهار او غزني په شاوخوا كي لنډۍ بولي ځكه چې اوله مصرع يې تر دوهمي لنډه ده د يوسفزو او پېښور خواته مسرۍ يا ټپه ورته وايي، د ننگرهار شاوخواته يې ټكۍ بولي. (9)
تبصره د پښتو هر شعر چې دغه سېلابونه درلوده هغه "لنډۍ" بولي

ستا چارګل پرې پرې  = نرۍ ځوانان په پرې کوې
(۵ :  ۶۵ )
پورته وینو چې  چارګل ښکلا ته اشاره ده ، چې پرې یې دچاړو سره تشبه کړي ، چې ( پرې ) مشبه او ( چړې ) مشبه به ، مشبه ذکر شوي او مشبه به نه ده ذکر شوې استعاره یې زېږولې  شکلي جوړښت د دواړو ترمنځ قرینه ده . دا ټول حالتونه دزړه بایللو دپاره په کار لګیا دي ښکلا یې زېږولې. 
په چړو مــــــې زړه وهــــــي =  پیکی چې خور کړي پر تندي
(۵ :  ۹ )
پورته غاړه کې بې له اداتو عالي تشبه جوړه شوې چې د پیکی او دهغې څوکې مشبه جړې مشبه به  ، اوږدوالی او نرۍ والی د دواړو ترمنځ وجه شبه ده. 
زما او ستا ترمنځ پټو دی =   ژړو غـــر دتــــکتــــو دی 
(۵ :  ۵۵ )
د دودیزې آرپوهې له انده تکتو په سویلي پښتونخواکې د  کوټې ښار شاوخوا دیوه غره نوم دی، ویل کیږي چې دغه غره یا دره کې کور ؤ، یوه ناوې ورته راواده شوې، دغه غره زیات سیوری کړی ؤ، دلمر وړانګې دغه کور ته نه راټيټېدې، ناوکۍ دزیاتې یخنۍ په وجه دغه غره ته وویل چې ( تیکه تو) یعنې بېهوده ولاړه غره په تادې لعنت وي، له دې وروسته په دې نوم ونومول شو، نو له پورته کاکړۍ ښکاري ، چې دمحبوبې او محبوب ترمنځ دتکتوغرواقع دی، چې د دوی ترمنځ یې دیدن ګران شوی، چې دتکتوغر یې دپټو سره تشبه کړی، نه لیدل یې وجه شبه ده.
دزړه والونه پرې کوې  = په تور اطلس پټې کعبې
(۵ : ۴۴ )
دخاټـــــــول تر ګل پستې = ته بــــه دچا په نصیب سي
(۵  : ۳۹ )
 
پایله : 
شفاهي او ولسي ادبیات دي، چې دیوه قوم لوړې او ژورې په مستقیم او غیر مستقیم ډول انځوروي، دهغو له ډلې څخه  یوه هم په پښتو منظومو فلکلوري ادبیاتوکې کاکړۍ ده، چې دکاکړو پښتنوټولنیز حالتونه یې له هنري کیف سره وړاندې کړي، دلته موږ یوازې په عشقي کاکړیواو دهغې په هنري خواوو بحث وکړو، په ټوله کې ویلای شو، چې دولسي ادبیاتو دغه فورم دخوند او پند خواږه لري ، موزیکالتوب او آهنګوالي لا پسې هنري کړي. 
 
اخځلیکونه : 
۱ ــ   ازمون ، پوهنوال لعل پاچا ، ۱۳۹۷ ل ،  پښتو نظم پوهنه: علومو اکاډمي او دکابل پوهنتون د ادبیاتو پوهنځی ، ختیځ خپرندویه ټولنه ، جلال اباد .
۲  ــ   رفیع ، څېړنوال حبیب الله ، ۱۳۹۶ل فلکلور دعلم مور: امان کتاب خپرولو مؤسسه.
۳ ــ   کاکړ ، سیال ، ولي محمد،۱۳۶۹ ل ،  غاړې کاکړۍ، لنډۍ :دکویټې چاپ.
 ۴ ــ  ګوربز، میراحمد ، ۱۳۹۰ل ، په پښتني فلکور کې ټولنیز ارزښتونه : دافغانستان دعلومو اکاډمي.
۵  ــ محمد امین ، ۱۳۹۲ ل ، کاکړۍ غاړې ، انتخاب او ټولونه : عمر عاصم نشراتي مرکز ، کندهار

ګران ته نه ورځم نژدې =  ســـــــــتا احترام کوم روژې
(۵ : ۹۲ ) 
سپینه لږ صبر کـــــــــــــوه  = زیـــــاتــــــــــه وتلې ده روژه
(۵ :  ۷۷ )
بیا بې ورکړو صدقه  = په دېد به یې ماته کړو روژه
(۵ : ۶  )
زما په زړه لمبې دګران دی =  ملایان وایي پېریان دي
(۵ :  ۵۸ )
دشب قدر په شان سوې  = په کال کې یــــو وارې راځې
(۵ :  ۴۵ )
خوله به درکړم سرسایه  = ګرانـــــــه که تیره ســـــوه روژه
 
 تشخیص (شخصیت ورکونه) 
دسړک ډبرې خاندي
دنرۍ تر قدم لاندي
(۵ :  ۴۱ )
پورته کاکړۍ کې دمینې دشدت له اړخه تیږو خندلي ، شخصیت ورکړی شوی  عاشق وایي چې ، تېږې دمحبوبې دپښو لاندې دومره دخوښۍ اظهار کوي، پرما به څه حال وي ، دلته دمحبوبې سره دمینې دشدت اندازه په غیرعادي والي او تشخیص سره کچ مېچ شوې او هنریت یې زېږولی.
یا:
ږغ په ورو خندا په سپکه  = دېوال غوږ لري نازکـــــــه
(۵ :  ۶۵ )
پورته غاړه له یوې خوا دا ولسي اصطلاح چې ( دیوال خبرې کوي. ) تفسیروي له بل اړخه، دیوال ته غوږ ورکول دشخصیت ورکونې دپاره یوه هڅه ده.
 
معنوي تناسب
لږ خو وخانده میده
زړګی مې غم نیولی ده
(۵ :  ۳۳ )
پورته وینو چې دکلمو ترمنځ ټینګ معنوي تناسب موجود دی،غم په خوښۍ لرې کیږي  دغم او خندا ترمنځ که څه هم تضاد موجود دی، خو دلته مخاطب ته ویل شوي ، چې زما دغم دلرې کولو لپاره وخانده، بل داچې د( غم ) دکلمې سره د(میده) کلمه ښه پیوند شوې، دغم په حالت کې په زوره خندل ښه نه لګي، میده خندل په هیڅ وخت کې دسړي بدنه ایسي ،نو متکلم دخپل غم دلرې کولو دپاره دمخاطب نه یوه میده خوله خندا غوښتې چې وینایې خوږه کړې.
یا: 
ډېر به نه سره کښېنو  = دواړه دزړه رنځوران یو
(۵ :  ۵۰ )
پورته وینو چې په دواړو مسرو کې معنوي تناسب موجود دی ،  دوه رنځوران یوبل ته په ښمر نه ورځي، دا حالت نورهم درنځورانو درد ډېروي، خو په باطن کې دواړه مینان له دې حالت څخه خوند وړي او داغاړه یې له خولې وځي.
په محسوساتو باندې دمعنویاتوتفسیرول
دلته راسي ټول کړي زړونه
درنجو کښېږدي خالونه
(۵ : ۴۶)
یا: 
سپینه خوله ګوتمۍ دسرو =  لیونۍ لو کوي دزړو
(۵:  ۷۰)
پورته کاکړیو کې وینو چې له محسوساتو څخه معنویاتو ته کوچ شوی، دظاهر او باطن ترمنځ یوښه امتزاج وینو( ټولول ) او ( لو کول )   دلاسونو په وسیله کیږي چې یوه حسي کړنه ده خو دلته مراد ترې دزړونو وړل دي چې دا معنوي او قلبي تمایلات دي، دظاهراو باطني تړاو دپاره یې دخالونو اېښولو، طلایي ګوتې او سپینې خولې لرلو ښه فرضیه وړاندې کړې.
 
عاطفه
غــــــېږه ورکړمــــــــــه وچاته
مور په ژوند سوه له ماپاته 
(۵ :  ۸۷ )
پورته کاکړۍ ځکه خوند کوي، چې عاطفي خواږه لري، د مور او زوی ترمنځ مینه تفسیروي. ځکه دیوې فرضیې له وړاندې کولو وروسته چې مور یې له لاسه ورکړې  دا خبر پرچا بده نه لګي، چې ( غېږه ورکړمه وچاته ) ، ځینې نورې بېلګې یې په لاندې ډول دي:
سترګې مه ورتوروئ  = پردي زامن پرې ژوبـــــــــــلــــــــــوئ
(۵ :  ۷۷ )
ستا لمبې تر اور تودې = په اوښکو هم نه ســـــــړېــــــــــــــــــدې
(۵ : ۷۲  )
سترګې تورې کړي بیا راسي = موږ خواران له کاره باســـــــي
(۵ :  ۶ ۶ )
زه ورځـــــــــم کېښنمـــــــــــــــه نـــــه  = تر نازک باســــمــــــه لېـــــمه
(۵ :  ۶۲ )
اور دې واخلــــي غــــمازان  = دیـــد په کلـــــــو سو دجانــــــان
 (۵ :  ۴ )
اور به نــــــه اخلـــــي کــوڅـــــه = نازک دې راســـــي په ښـــــکاره
(۵ :  ۵ )
دنرۍ په سپینه خولـــــــــه = نـــــه وړي دوزخ تــــــه پښتانـــــــــــه
(۵ :  ۴۹ )
زړه مې یو دی چې تا وړی =   بل نو خدای نــــــــــــه دی راکړئ
(۵ :  ۵۴ )
سپوږمۍ ستا د خوا راخېژي = سلام ورکــــــــــه را رسیـــــــــږي 
(۲ :  ۱۴۵ ) 
 
تشبه او استعاره 
دماخۍ تر ګل ښایسته
نن یـــې لحدته کړه شېوه
(۵ :  ۴۶ )
دغنم تر ناړۍ سپینې  = کشوې درګو وینې
(۵ :  ۴۷ )
سپینه خوله په اوږو پلنه =  چېرې ځي دچنار ونـــــــــــه
(۵ :  ۶۵ ) 
په پورته  دوولومړیو کاکړیو کې  تفضیلي تشبه موجوده ده، چې محبوبه ( مشبه ) دماخۍ ګل ( مشبه به )، ښایست یې وجه شبه ده .  محبوبه ( مشبه ) دغنم ناړۍ ( مشبه به )،سپین والی یې وجه شبه ، عاشق دخپلې محبوبا په ویراو جمال کې دا نارې له خولې اېستلي یوازې دتشبه یوه خوا ذکر شوې، چې مراد ترې خپله محبوبه ده. په دریمه کې استعاره موجوده ده چې دچنار ونه د محبوبې دپاره استعاره شوې او لوړوالی یې قرینه ده.
دتفضیلي تشبه بله بېلګه عبارت ده له : 
را ویران دې کړئ زما زړه = تر واوره سپینه ده ستا خوله 
(۵ : ۵۲ )
دتشبه نور مثالونه هم شته  : 

دکاکړیو ( غاړو)  هنریت

لیکوال: څېـــــــړنــــــــــــــــــه: پوهنیار  رحــــــــــــمت الله حــــــکیـــــــــــمي 

 

 21/08/2019

 

 1546

 

0

 

د فونټ اندازه A+ A-

فلکلور  دټولنېزو حالاتو او پدیدو په وړاندې د نالوستوکسانو ادبي، ذوقي او ذهني نبوغ دی چې په ګړني ډول له یوه نسله بل ته انتقال مومي، ګورګي دشوروي لیکوالو د لومړي کانګریس په ناسته کې وویل: ((زه بیا ستاسو پام دغه ټکي ته راګرځوم، چې فلکلور دخلکو دژبې محصول دی او دوی له دغې لارې ډېر پیاوړي قهرمانان په هنري لحاظ ډېر کامل تیپونه بلل کیږي ، خلق کړي دي.)) 
 ( ۱ : ۱۳)
 
 همدې ته په پام  پښتو فلکلوري ادبیات په منظومو او منثوروخواوو کې  خورا بډایې زېرمې لري دلته غواړو دهغو له جملې څخه دکاکړیو په هنري اړخ خبرې وکړو.
 
کاکړۍ
کاکړۍ ( غاړې ) دپښتو شفاهي ادبیاتو منظوم ژانر دی، چې خوله په خوله یې دانتقال لړۍ تر ننه روانه او لاپسې  دوام لري ، مشخص ویونکی نه لري، خود راټوکیدو او ویلو سیمه یې مشخصه ده. پروفیسور سیال کاکړ دکاکړۍ دځای ځایکي په باب لیکي: (( دا یوځلانده حقیقت دی، چې غاړې لومړی وار په کاکړستان کې شروع شوې دي او رښتیا دکاکړستان اصلي زړه هم ( ږوب ) دی، نو څرګنده ده، چې په ابتدا کې دغاړو ازانګې د ږوب دافتخارې ناوې پورته سوې دي او بیا وروسته دغه په زړه پورې شعري ډول دپښتنو په نورو سیمو کې معرفي سوی دی  . رښتیا خبره هم داده ، چې غاړې دکاکړو پښتنو یوه قیمتي او پرازښتانکه پانګه ده .))   ( ۳ : ۳۱ ) 
 
د کاکړ خبرو ته په پام  په زیاتو غاړو کې د ژوب او هغه سیمو نوم زیات اوریدل کیږي، چې دکاکړو سیمې دي، دبېلګې په ډول: 
زه پر ژوب نازک پر کوټه  = سره دې ســــــي د دنیا ګــــــــټه  
  (۵ : ۹۰)
کاکړۍ غاړې کـــــــــــــومـــــه =   دیار غـــــم غلطــــــومـــــــــــــــــــه  
     (۵ : ۸۸)
سپینه خوله سترګې یې سرې =  نــــرۍ دژوب دعــــــــلاقــــې 
(۵ : ۷۰ ) 
کډې ځي نری باران دی  = په هلمند کې مــــــې جانـــــان دی  
( ۵ : ۸۹ )
زما دژوب مزل په خوا دی  = نرۍ ښکل مې کړه وار ستا دی 
 (۵ : ۵۹ )
زه په ژوب سره په پښین کې =  حال به څوک راته معلوم کړي   
(۵ : ۵۴ ) 
معلومه شوه، چې کاکړۍ  په جنوب غربي حوزه ( ژوب ، پښين ، کوټه ، کندهار، هلمند ) او دې ته ورڅېرمه سیمو کې ویل شوي، همدا علت دی، چې ښاغلي استاد داکتر لعل پاچا ازمون د( نظم پوهنې ) په اثرکې د خاصو ولسي نظمونوپه ډله  کې راوړي په اړه یې لیکي: (( غاړې دکاکړیوغاړو په نوم هم ثبت شوي دي، دغه سندرې اویانظمونه دپښتنې لویې قبېلې کاکړو دسیمې زېږنده ده، ځکه موږ هم په خاصه برخه کې وګڼلې. ))       (  ۱ : ۲۵۱ ) 
ښاغلی ازمون دکاکړیودجوړښت غوره ځانګړنې د( پښتو نظم پوهنې ) اثر په (۲۵۱ــ ۲۵۴  ) مخ کې داسې په ګوته کوي:
 

دجوړښت له مخې دمقیدو سروکیو په څېر دي . 

غاړې دڅپېز جوړښت له مخې مقیدې شوې ، دمثنوي په څېر دي . 

غاړې په ترنم او موسیقۍ کې رامنځ ته شوي ، دمسریز جوړښت له مخې زیاتره دوه مسرییزې دي، اوه او اته ، اته او اته سېلابه لري.

دردیف او قافیوي اړخه څلور ډولونه لري ۱ ـ ازادې غاړې ۲ ـ قافیه والې غاړې. ۳ ــ قافیه والې او ردیف والې. ۴ ـ ردیفوالې غاړې.

 
کاکړۍ په بیلابیلو نومونو نومول شوي میراحمد ګوربز یې په اړه لیکي: ((کاکړۍ په بیلا بیلو سیمو کې ډول ډول نومونه لري لکه: کاکړۍ غاړې ، کاکړۍ لنډۍ ، غاړې او دشین خالو نعرې، خو په خپله د ږوب خلک غاړې او کاکړۍ ورته وایي اوپه یوه غاړه کې یادونه داسې راغلې: 
 
پریږدئ پریږدئ کاکړۍ = اواز مې ټپ ودریدئ  
 
( ۴ : ۱۳۵)
کاکړۍ غاړې دمضمون او منځپانګې له اړخه بیلابیل ډولونه لري لکه ( عشقي، دیني، حماسي، اجتماعي، سیاسي ، تاریخي او دټوکو ټکالوغاړې ) دلته غواړم یوازې دهغو  کاکړیو په هنري خوا بحث وکړم ، چې دمینو له خولو راوتي. 
راخبر نه ســي بېلتون =  په بسم الله اخلم ستا نوم
 (۵ :  ۵۲ )
په پورته کاکړۍ کې کومه مصنوعي ښکلا نه ده موجوده، یوازې د هغه حالت ښه انځور په کې ایستل شوی، چې جانان په کې یادیږي، زموږ له دیني ارزښتونو له مخې په بسم الله سره دیوه کار پیل دتبرک او ګټې خالي نه وي، دلته ویونکی دبېلتون له ویرې دخپل محبوب نوم په بسم الله اخلي او یو قسم ایهام هم په کې پروت دی، چې په لومړي ځل دویونکي ذهن دبېلتون په نوم کس ته ور اوړي وروسته له څه فکره بېلتون دجدایۍ په مفهوم اخلي  دبېلتون نه راخبریدل دځان ګټه بولي، دیني ارزښتونو سره یوځای دمحبوب یاد د کاکړیو خوند لا پسې زیات کړی، ځکه له یوه اړخه د دیني او مذهبي مسایلو درناوی په کې پروت دی، له بل اړخه په محتاطانه ډول خپلو ارزښتونو په پام په کې مینه پالل شوې ، یوڅو بېلګې یې په لاندې ډول دي:

دپښتو شعر هندسي جوږښت

١١- بګتۍ:
په پښتو ولسي شعرونو کې دغه فورم ځانته د خوند او رنګ بېل بازار لري، بګتۍ پښتانه مجلسيان او سازيان له مقام، چاربيتو او بدلو څخه کله وروسته او کله هم په منځ او پاى کې په يوه ګرم تال او وزن، خو په ورو او نرم اواز (اهنګ) د مجلس د رنګ د بدلولو او د اورېدونکو د خوښۍ او خوشالۍ زياتولو لپاره وايي. د بګتيو د اورېدلو پر وخت په مجلس کې ټول حاضر کسان په ولولو راځي، اتومات ټول ښورېږي او له مجلس نه خوند اخلي.
بګتۍ هم د بدلو او چاربيتو په څېر کسر لري، خو کسر يې معمولاً يو بيت (دوه مسرې) وي. بندونه يې هم ډېرې مسرې نه لري او په عمومي توګه د څلورو مسرو په شاوخوا کې وي. د بندونو شمېر يې هم محدود وي، خو بيا هم د بګتيو د بېلابېلو بېلګو خپلمنځي توپيرونه ډېر دي. په بګتيو کې هم هر ډول عشقي، تاريخي او افسانوي کيسې په لنډ ډول بيانېږي، دا يې هم يوه بېلګه ده:
وزيرستان باندې جنګونه
انګرېزان وايي چې سبا به جنګ له ځونه
انګرېز ويلي چې خاونده څه اسرار دى
په سترګو نه وينم غازيان، په ما ډزهار دى
نصيب مې نه شته، برى، بند مې شو توپونه

فقير ويلي دا ستا لاس دې را دراز وي
که د بغداد مېړنى ځوان زما همراز وي
په شان د خټو به دې بند کړمه بمونه

وزيرستان باندې خو نن سبا جګړې دي
غازيانو لاس کې پولادي تورې تېرې دي
ما شېرافضل يې په شعرو کړل صفتونه.(٦٥)

دا ډول بګتۍ د سر بيت د څپو د شمېر له مخې له لنډيو سره يو شان وي. يانې دا چې د لنډۍ لومړۍ مسره هم نهه او دويمه ديارلس څپې ده، خو په وزن کې هغه وزن نه لري چې لنډۍ يې لري خصوصاً لومړۍ مسره د بندونو دوه مسرې يې په خپل منځ کې هم قافيه او درېيمه يې د کسر يا د سر بيت له قافيه سره يو شان وي. د بګتۍ سر بيت له لومړۍ مسرې پرته نورې ټولې مسرې د څپو په شمېر کې سره مساوي وي. هندسي شکل يې داسې دى:
a__________
a_________________
=b_________________
=b_________________
a_________________

=c_________________
=c_________________
a_________________

=d_________________
=d_________________
a_________________

بګتۍ



ليکنه: حکمت الله پکتين
بګتۍ د خاصو سندرو هغه ډول دی چې شاعر یې معلوم دی ، بګتۍ هم د بدلو او چاربیتو په څېر کسر لري خو کسر يې معمولا یو بیت (دوه مېسرې ) وي .
بندونه یې هم ډېرې مېسرې نه لري او په عمومي توګه د څلورو مېسرو په شاوخوا کې وي . د بندونو شمېر یې هم محدود وي ، خو بیا هم د بګتیو د بېلا بېلو خپلمنځي تو پیرونه ډېر دي . په بګتیو کې هم هر ډول عشقي ، تاریخي او افسانوي کیسې په لنډ ډول بیانېږي .
د…

دشعر شکل

د یو ادبی اثر وړاندی کول په ځانگړ ي فورم یا قالب کې د هماغه اثر یا شعر شکل گڼل کېږی لکه : غزل ، بگتۍ او داستان .

دشعر مضمون

ټول بیلا بیل ټولنیز،اقتصادي ، کلتوري ،عناصر،مفاهیم،مفکورې،واقعیتونه ،احساسات اوخاطرې که په عشقي،حماسي یاپه بله هره بڼه ؤاوسي دپنځول شوي اثرمضمون بلل کېږي

دشعر ردیف

هغه کلمه یاجملې چې په یو مقفي شعر کې وروسته له ټولو قافیه والو مسرو په یوه شکل او یوه معنا تکرار راځي رديف بلل کېږي .

استادان
نور الحبيب نثار 👇
محمود اياز 👇
محمد ابراهیم همکار 👇
سيد اظغر هاشمي 👇

*السلام علیکم ورحمة الله وبرکاته.*
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

*لۀ مهال وېش سره سم لۀ تاسو سره لاندینۍ پوښتنه مطرح کوو!*

*د ادبیاتو پوهنځیو د پښتو څانګې کاریکولم زموږ د ټولنې او ادبیاتو اوسنۍ اړتیاووې څومره پوره کولی شي?*

*فقط استادان، ادب پوهان، او هغه ملګري چې د نن ورځې دپوښتنې پۀ اړه کره معلومات لري، خپل ځوابونه دې پۀ غږیزه بڼه لۀ موږ سره شریک کړي*
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

محمد ابراهیم همکار 👇
نور الحبيب نثار 👇
سيد اظغر هاشمي 👇

استادان
سيد محمد صدیق 👇
يونس تنوير 👇
دکتور يار زمان منګل 👇
ډاکټر شکيب صاحب 👇

*السلام علیکم ورحمة الله وبرکاته.*
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

*لۀ مهال وېش سره سم لۀ تاسو سره لاندینۍ پوښتنه مطرح کوو!*

*پښتو ته له نورو ژبو څخه د ترجمې پر ګټو او زيانونو بحث وکړئ!*

*فقط استادان، ادب پوهان، او هغه ملګري چې د نن ورځې دپوښتنې پۀ اړه کره معلومات لري، خپل ځوابونه دې پۀ غږیزه بڼه لۀ موږ سره شریک کړي*
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ